إنَّما یَمنَعُ مَن لَم یَقبَل مِنهُ عَطاهُ، وَ إنَّما یُضِلُّ مَن لَم یَقبَل مِنهُ هُداهُ... كَتَبَ عَلیٰ نَفسِهِ الرَّحمَةَ، فَسَبَقَت قَبلَ الغَضَبِ فَتَمَّت صِدقاً وَ عَدلاً.^۱

۰.همانا خداوند - تبارک و تعالى - بردبار و داناست. خشمش در حقیقت، بر کسى رواست که خشنودى او را نپذیرفته و [رحمت و نعمت خود را] از کسى دریغ مى‏دارد که پذیراى عطاى او نگشته است و کسى را گم‏راه مى‏کند که هدایت او را نپذیرد.... خداوند، رحمت را بر خود واجب کرد. پس رحمتِ او بر غضبش پیشى گرفت و بدین سان به راستی و عدالت سرانجام یافت.

وجه دیگر در تبیین سبقت گرفتن رحمت بر غضب، این است که سبقت را به معناى غلبه بدانیم؛ یعنى اگر کسى کوچک‏ترین نقطه روشن و کمترین خیرى در وجودش باشد، سرانجام، رحمت الهى او را فرا می‏گیرد و رحمت حق بر غضبش چیره مى‏شود. این آیه مى‏تواند ناظر به این معنا باشد:

۰.(وَ فِی ٱلْآخِرَةِ عَذٰابٌ شَدِیدٌ وَ مَغْفِرَةٌ مِنَ ٱللّٰهِ وَ رِضْوانٌ.^۲

۰.در آخرت، عذابى شدید است و [نیز] آمرزش و رضوانى از سوى خداوند).

آلوسى در تفسیر این آیه گفته است:

۰.آوردن «آمرزش و رضوان الهى» در برابر عذاب، به غلبه رحمت اشاره دارد؛ زیرا یک عُسر بر دو یسر، غلبه نمى‏کند.^۳

همچنین روایاتى که مى‏گویند اگر کسى اندکى ایمان یا خیر در وجودش

وجه اوّل. غضب الهى عبارت است از افاضه یک وجودِ ناهماهنگ با شخص مورد غضب، که به سبب ناهماهنگی، از آن متضرّر و آزرده مى‏شود. بنا بر این تا وجودى که رحمت است، پدید نیاید، غضبى شکل نمى‏گیرد. از این رو، رحمت بر غضب، مقدّم است.

وجه دوم. افاضه وجود، همواره رحمت است؛ ولى گاه، رنگ غضب به خود مى‏گیرد. بنا بر این به رنگ غضب در آمدن، متأخّر از رحمت است.

وجه سوم. رحمت، مقصود بالذّات است و غضب، مقصود بالعرض؛ زیرا غضب، مقتضاى معصیت بندگان است. بدیهى است که مقصود بالذّات بر مقصود بالتّبع، تقدّم دارد.

وجه چهارم. ظاهراً مقصود از سبقت رحمت بر غضب در این جا، این است که اگر کسى، هم شایسته رحمت و هم سزاوار غضب باشد، رحمت قبل از غضب به سراغ او مى‏آید. صیغه مستقبل «تسعىٰ» - که بر تجدّد دلالت مى‏کند - و جارى بودن این سنّت الهى در همه دوران‏ها، بر استمرار این معنا دلالت دارند.^۱

به نظر مى‏رسد با عنایت به این که رحمت و غضب الهى، هر دو از صفات فعل ‏اند، تقدّم رحمت بر غضب، مفهوم روشنى دارد و آن، این که در نظام تکوین و تشریع، اصالت و تقدّم با رحمت است؛ زیرا خداوند متعال بر هیچ کس از آغاز خشم نمى‏گیرد؛ بلکه رحمت و هدایت عامّ خود را بر همه انسان‏ها، گسترده و حتّى زمینه برخوردارى از رحمت خاصّ خود را نیز فراهم آورده است. در این شرایط، تنها کسانى مشمول غضب الهى - یعنى مجازات او - مى‏شوند که رحمت او را نپذیرند و یا از آن سوء استفاده کنند، چنان که در روایتى از امام باقر علیه السلام آمده است:

۰.إنَّ اللّٰهَ - تَبارَکَ وَ تَعالَى - الحَلیمُ العَلیمُ إنَّما غَضَبُهُ عَلیٰ مَن لَم یَقبَل مِنهُ رِضاهُ، وَ