انواع رحمت در روایات

احادیثى که در آنها دو صفت «رحمان» و «رحیم» آمده است، دو دسته‏ اند:

دسته اوّل: احادیثى که دلالت مى‏کنند تفاوتی میان این دو صفت در دنیا و آخرت یا تنها در دنیا وجود ندارد. براى مثال، پیامبر صلی الله علیه و آله ضمن دعایى که از خداوند فرا گرفته است، عرضه می‏دارد:

۰.یا رَحمٰنَ الدُّنیا وَ الآخِرَةِ وَ رَحیمَهُما!^۱

۰.اى رحمتگر دنیا و آخرت و مهربانِ آن دو!

و در دعایى دیگر منسوب به ایشان، آمده است:

۰.إنَّکَ تَسَمَّیتَ لِسَعَةِ رَحمَتِکَ: الرَّحمٰنَ الرَّحیمَ.^۲

۰.[خدایا!] تو به سبب گستردگى رحمتت، رحمتگرِ مهربان نام گرفته‏اى.

همچنین در تفسیر منسوب به امام عسکرى علیه السلام آمده است:

۰.الرَّحمٰنُ: العاطِفُ عَلیٰ خَلقِهِ بِالرِّزقِ، لا یَقطَعُ عَنهُم مَوادَّ رِزقِهِ وَ إنِ انقَطَعوا عَن طاعَتِهِ. الرَّحیمُ بِعِبادِهِ المُؤمِنینَ فی تَخفیفِهِ عَلَیهِم طاعاتِهِ، وَ بِعِبادِهِ الكافِرینَ فِی الرِّفقِ بِهِم فی دُعائِهِم إلیٰ مُوافَقَتِهِ.^۳

۰.رحمان، توجّه کننده به آفریدگانش با [دادن] روزى است. روزی رساندنش را از آنان دریغ نمى‏کند، گرچه ایشان از طاعت او باز ایستند. به بندگان مؤمنش در سبُک کردن تکلیف‏هاى خود بر ایشان، و به بندگان کافرش در مدارا با ایشان در فرا خواندنشان به همراهی با او، رحیم است.

(وَ أَنَّ ٱللّٰهَ هُوَ ٱلْتَّوّابُ ٱلْرَّحِیمُ.^۱

۰.و خداوند، توبه‏پذیر و مهربان است).

البتّه «رحیم» نیز در مواردى کاربرد عکس یافته است،^۲ از جمله در آیات زیر:

۰.(إِنَّ ٱللّٰهَ بِالنّٰاسِ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ.^۳

۰.خداوند، نسبت به مردم، رئوف و مهربان است).

۰.(فَمَنْ تَبِعَنِی فَإِنَّهُ مِنِّی وَ مَنْ عَصانِی فَإِنَّكَ غَفُورٌ رَحِیمٌ.^۴

۰.هر کس از من پیروى کند، از من است و هر کس نافرمانىِ من کند، تو آمرزنده و مهربانى).

۰.(وَ یُعَذِّبَ ٱلْمُنافِقِینَ إِنْ شٰاءَ أَوْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ إِنَّ ٱللّٰهَ كانَ غَفُوراً رَحِیماً.^۵

۰.و منافقان را هر گاه اراده کند، عذاب می‏نماید یا [اگر توبه کنند،] توبه آنها را می‏پذیرد. خداوند، آمرزنده و مهربان است).

شایان ذکر است که کاربرد این صفات در قرآن با معناى لغوى آنها نیز متناسب است؛ زیرا «رحمان»، صیغه مبالغه است و بر کثرت دلالت دارد و «رحیم»، صفت مشبّهه است و بر ثبات و دوام دلالت مى‏کند.

همچنین شاید به دلیل کاربرد خاصّ این صفات در قرآن است که رحمت عامّ الهى به «رحمت رحمانیّه» و رحمت خاصّ او به «رحمت رحیمیّه» شهرت یافته است. برخى از روایاتى هم که در تبیین معنای «رحمٰن» و «رحیم» وارد شده‏اند، به همین معنا اشاره دارند که توضیح آنها خواهد آمد.