که گرفتارى‏ها و نیازها و بلاهاى گوناگونِ شخص رحم شونده، در دل انسان پدید مى‏آورَد و دیگرى، آن چیزى است که پس از مهرورزىِ ما به شخص رحم شده، از ما سر مى‏زند و رحمت ما، همان چیزى (نیکى‏اى) است که به او مى‏رسد.

۰.و گاه گوینده مى‏گوید: «به رحمتِ فلانى بنگر» و منظورش، کارى است که از دل‏رحمىِ آن شخص، پدید آمده و تنها همین نتیجه و فعلى که ما انجام مى‏دهیم، به خداوند عز و جل نیز نسبت داده مى‏شود [و نه حالتى که در دل پدید مى‏آید]؛ امّا معنایى که در قلب است (دلسوزى)، از خدا به دور است، همان گونه که در باره خود، توصیف کرده است. پس او مهربان است؛ امّا نه مهربانى [از سر] دلسوزى.

در این روایت، تصریح شده که «رحمت» در مورد انسان، دو معنا دارد: یکى رقّت و دیگرى احسان به نیازمندان؛ ولى رحمت الهى، تنها به معناى احسان است. این تفسیر - همان‏ طور که گذشت - هماهنگ با مدلول لغوی و قرآنىِ واژه یاد شده است.

بنا بر این، «رحمان» بیانگر کثرت و وسعت نعمت‏های الهی و «رحیم» به معنای دوام آن است، و رحمانیت و رحیمیت خداوند منّان، در واقع، چیزى جز بخشش انواع نعمت‏هاى عام و خاصّ او نیست.

انواع رحمت در قرآن

آیاتى که خداوند متعال را با صفت «رحمت» توصیف کرده‏اند، به دو دسته قابل تقسیم ‏اند:

دسته اوّل: آیاتى که رحمت الهى را فراگیر و شامل کلّ موجودات و همه انسان‏ها، اعم از شایسته و ناشایسته، معرّفى مى‏کنند، مانند: (رَبُّكُمْ ذُو رَحْمَةٍ

مورد رحمت خود قرار می‏دهد و اگر بخواهد، مجازاتتان مى‏کند).

۰.(یُعَذِّبُ مَنْ یَشٰاءُ وَ یَرْحَمُ مَنْ یَشٰاءُ.^۱

۰.خدا هر که را بخواهد [و مستحق بداند]، مجازات مى‏کند و هر که را بخواهد، مورد رحمت خویش قرار مى‏دهد).

خداوند مهربان در آیات متعدّدى به بندگان خود یادآورى مى‏کند که خواستار رحمت و مغفرت او باشند، مانند:

۰.(وَ قُلْ رَبِّ اغْفِرْ وَ ارْحَمْ وَ أَنْتَ خَیْرُ ٱلْرّاحِمِینَ.^۲

۰.بگو: پروردگارا! مرا ببخشاى و به من، رحم کن و تو بهترینِ رحم ‏کنندگانى).

روایات اهل بیت علیهم السلام نیز رحمت الهی را صفت فعل او دانسته‏اند. امام صادق علیه السلام تفاوت میان رحمت انسانى و رحمت الهى را چنین بیان می‏فرماید:

۰.إنَّ الرَّحمَةَ وَ ما یَحدُثُ لَنا مِنها شَفَقَةٌ وَ مِنها جودٌ، وَ إنَّ رَحمَةَ اللهِ ثوابُهُ لِخَلقِهِ. وَ الرَّحمَةُ مِنَ العِبادِ شَیئانِ: أحدُهُما یُحدِثُ فی القَلبِ الرَّأفَةَ وَ الرِّقَةَ لِما یَریٰ بالمَرحومِ مِنَ الضُّرِّ وَ الحاجةِ وَ ضُروب البَلاءِ، وَ الآخَرُ ما یَحدُثُ مِنّا من بَعدِ الرَّأفَةِ وَ اللُّطفِ عَلَى المَرحومِ، وَ الرَّحمَةُ مِنّا ما نَزَلَ به. وَ قَد یَقولُ القائلُ: اُنظُر إلیٰ رَحمَةِ فُلانٍ، وَ إنَّما یُریدُ الفِعلَ الَّذی حَدَثَ عَنِ الرِّقَّةِ الّتی فی قَلبِ فُلانٍ، وَ إنَّما یُضافُ إلیَ اللّٰهِ عز و جل مِن فِعلِ ما حَدَثَ عَنّا مِن هٰذهِ الأَشیاء، وَ أمَّا المَعنَى الّذی هُوَ فِی القَلبِ فَهُوَ مَنفِیٌّ عَنِ اللّٰهِ، کَما وَصَفَ عَن نَفسِهِ، فَهُوَ رَحیمٌ لا رَحمَةَ رِقَّةٍ.^۳

۰.همانا رحمت و آنچه براى ما پدید مى‏آید، گاهى دلسوزى است و گاهى بخشش؛ امّا رحمت خدا، پاداش اوست به آفریدگانش. رحمت از جانب بندگان، دو گونه است: گونه‏اى از آن، مهرورزى و لطف و دل‏رحمى‏اى است