یک. مهم‏ترین احتمال‏هایی که مفسّران در تبیین تفاوت این دو گروه داده‏اند، عبارت اند از: ۱. مقصود از «مغضوب علیهم»، یهود، و مقصود از «ضالّین»، «نصارا» است. ۲. مراد از گروه اوّل، گم‏راه کنندگان دیگران، و مقصود از گروه دوم، گم‏راهان است. ۳. «مغضوبان» به گم‏راهان لجوج یا منافق، و «ضالّین» به گم‏راهان عادى اشاره دارد.

دو. نظر برگزیده مبتنى بر دو پایه است:

اوّل: غضب الهى، صفت فعل خداوند و به معناى کیفر انواع گناهان است، گرچه این واژه در قرآن، تنها در مورد گناهان سنگین به کار رفته است.

دوم. ضلالت، مراتبى دارد که بالاترین مرتبه آن، ضلالت کیفرى و پایین‏ترین مرتبه آن، ضلالت ناشى از ناآگاهى است.

بنا بر این، مى‏توان گفت: در فرهنگ قرآن، میان گروه اوّل و دوم، عام و خاصّ مطلق است؛ یعنى بر همه کسانى که مورد غضب الهى هستند، عنوان «ضالّین» صادق است؛ ولی عکس آن، صدق نمى‏کند.

سه. بر پایه نظریّه برگزیده، تنها در برخى از مراتبِ ضلالت، یعنى در گناهان سنگین، «مغضوب علیهم» و «ضالّین» وحدت مصداقى دارند.

چهار. روایاتى که «مغضوب علیهم» و «ضالّین» را تبیین کرده‏اند، دو دسته‏ اند:

الف. روایاتى که تصریح کرده‏اند این دو گروه در برخى از گناهان، وحدت مصداقى دارند، مانند کفر به خدا و غلو در باره امیر مؤمنان علیه السلام که از گناهان سنگین ‏اند. البتّه به گناهانى که وحدت مصداقى ندارند، اشاره‏اى نشده است.

ب. روایاتى که میان «مغضوب علیهم» و «ضالّین» فرق گذاشته‏اند؛ ولى کارى به مصداق‏های مشترک این دو گروه ندارند؛ بلکه در صدد بیان شدّت و ضعف گناه و گم‏راهى گروه‏هایى هستند که از آنها یاد کرده‏اند.

پنج. در آیه هفتم از سوره حمد، سه درخواست شده است: هدایت ویژه الهى،

نمونه‏هایى از سوء استفاده از هنر که قرآن در باره آنها هشدار داده، عبارت اند از: ۱. هنر سخنورى، ۲. هنر بیهوده‏سرایى (مانند: موسیقى‏هاى طرب‏انگیز، سروده‏هاى گم‏راه کننده و افسانه‏سرایى)، ۳. هنر مجسّمه‏سازى (سوء استفاده از این هنر، مبدأ بت‏پرستى گردیده است).

هفت. تفرقه‏افکنی: سیاستِ «تفرقه بینداز و حکومت کن» یکى از کاربردى‏ترین سیاست‏هاى شیطانى است که فراعنه و مستکبران در هر زمان براى تداوم حکومت و مقابله با ادیان الهى و گم‏راه کردن مردم، از آن بهره‏بردارى کرده‏اند.

هشت. همنشینی ناشایستگان: نقش بسیار سرنوشت‏ساز همنشین، ایجاب مى‏کند که شیاطین، نهایت بهره‏بردارى را براى گم‏راه کردن مردم بویژه نسل جوان، از آن داشته باشند.

نُه. تمایلات نفسانى: شیوه‏هاى گوناگون فریبکاران براى اضلال انسان، با سوء استفاده از تمایلات نفسانى او به نتیجه مى‏رسند. بنا بر این، جاذبه‏هاى مادّى، زمینه‏ساز گرفتارى انسان در دام‏هاى رنگارنگ شیطان اند. از این رو، قرآن به عموم مردم هشدار داده که مبادا دل‏بستگی به جاذبه‏های جنسى، فرزند، ثروت انباشته، مَرکب‏هاى گران‏قیمت، دام و چارپا، و کشت و زرع، آنان را فریب دهد و در دام شیطان گرفتار نماید.

امور یاد شده براى همه جاذبه دارند؛ امّا خواص، افزون بر آنها، لغزشگاه خطرناک‏ترى دارند که ریاست‏طلبى است. در طول تاریخ، این جاذبه نفسانى، شخصیت‏هاى بزرگى را به دام انداخته و دنیا و آخرت آنها را تباه ساخته است.

* مراد از «مغضوب علیهم» و «ضالّین»: جدا کردن «مغضوب علیهم» از «ضالّین» اشاره به دو گروه از مردم است. به بیان دیگر، ما باید از خداوند بخواهیم نه در شمار کسانى باشیم که مورد غضب الهى هستند و نه گم‏راه. براى تبیین تفاوت میان این دو گروه، چند نکته شایان توجّه است: