دو. اضلال ستوده که خداى سبحان، آن را به عنوان کیفر، در باره کسانى اعمال مى‏کند که با فطرت خویش و هدایت الهى، عالمانه و عامدانه مخالفت مى‏ورزند و تبهکارى مى‏کنند.

سه. اضلال غیر متّصف به ذم و مدح، مانند اضلالى که به بت‏ها نسبت داده مى‏شود.

* شیوه اضلال: آشنایى با شگردها و شیوه اغواگرى شیطان و انسان‏هاى شیطان‏صفت براى پیشگیرى از افتادن در دام آنها ضرورى است. از منظر قرآن، شیوه کلّى آنان براى گم‏راه کردن دیگران، فریبکارى و آراسته جلوه ‏دادنِ عقاید باطل و اخلاق و رفتار نارواست.

* ابزارهاى اضلال: مهم‏ترین ابزار گم‏راه کنندگان انسان، عبارت اند از:

یک. دروغگویى: دروغگویی، کلید همه شرور نامیده شده است و در قرآن، موارد متعدّدی از وعده‏هاى دروغ و فریبنده شیطان به انسان بیان شده است.

دو. دین‏تراشى: جعل آیین‏هاى دروغین، یکى از ابزارهای رایج اضلال بوده و هست که به دلیل علاقه فطرى انسان به دین، فراوان مورد استفاده شیطان قرار مى‏گیرد.

سه. تحریف ادیان آسمانى: این ابزار به دلیل ظاهر فریبنده آن، بیش از مذاهب ساختگى، کاربرد دارد و به همین جهت در طول تاریخ، فریبکاران به شدّت از آن، بهره‏گیرى کرده‏اند.

چهار. توطئه مرتدسازی: این اقدام در صدر اسلام، یک حرکت سیاسى پیچیده براى ضربه زدن به اسلام نوپا بود و شاید حکمت کیفر سختى که براى ارتداد در اسلام معیّن شده، براى مقابله با این توطئه باشد.

پنج. تظاهر به خیرخواهى: ابزاری است که براى اوّلین بار، شیطان به وسیله آن، آدم علیه السلام را فریب داد. بنا بر این، همگان باید مراقب باشند تا مدّعیان خیرخواهى بویژه رهبران سیاسى، آنها را فریب ندهند.

شش. سوء استفاده از هنر: انواع هنرها مورد سوء استفاده دشمنان انبیا بوده است.

چهار. پرهیز از موانع هدایت ویژه الهى؛ یعنى کسانى که مى‏خواهند خداوند سبحان تا رسیدن به مقصد نهایى زندگى از آنان دستگیرى کند، باید از انواع گناهان که ریشه در هوسرانى دارند، اجتناب کنند.

پنج. تداوم عبادت: با توجّه به این که عبادت خداوند سبحان، راه درست زندگى است، تداوم عبادت موجب دور شدن هر چه بیشتر از کج‏راهه ضلالت مى‏گردد.

* گم‏راهان در طول تاریخ: اکثریت قاطع پیشینیان در طول تاریخ، از صراط مستقیم هدایت، منحرف شده و در وادى ضلالت، هلاک گردیده‏اند و هلاکت آنها به جهت لجاجت و سرپیچى آنان از فرمان فطرت، عقل و ره‏نمودهاى انبیاى الهى بوده است.

گم‏راهان مورد اشاره قرآن، به سه دسته تقسیم مى‏شوند:

یک. اقوام گم‏راه که عبارت‏ اند از: اکثریت مردم معاصر پیامبران که تابع سران استکبار بودند، مانند قوم هود، قوم صالح و قوم ابراهیم علیهم السلام.

دو. اصناف گم‏راه، یعنى گروه‏هایى از مردم که در قرآن با عناوین و اوصاف ویژه‏اى از آنها یاد شده است و فراوان ‏اند. خطرناک‏ترین گروه‏ها که بیشترین نقش را در گم‏راه کردن دیگران دارند، شیاطین جن، رهبران فاسد سیاسى، و رهبران فاسد دینى هستند.

سه. افراد گم‏راه، یعنى اشخاصى که قرآن به طور خاص و با ذکر نام، بر گم‏راهى آنها تأکید کرده است، مانند: ابلیس، فرعون، هامان، قارون و آزر، و یا با اشاره به وصفی خاص، آنان را شناسانده است، مانند عالم دنیاپرست (بلعم باعورا)، ملکه سبا (بلقیس) و همسر عزیز مصر (زلیخا).

* انواع اضلال: «اضلال» در قرآن از منظر حسن و قبح آن، سه گونه است:

یک. اضلال نکوهیده که از سوى شیاطینِ جن و انس و از طریق عوامل و اسباب گم‏راهى پدید مى‏آید.