شیطان‏صفت، عوامل ضلالت ابتدایى شمرده مى‏شوند، البتّه در صورتى که انسان در این باره مقصّر نباشد.

دو. عوامل ضلالت کیفرى: این گونه ضلالت، پس از برخوردارى مردم از هدایت همگانى و تمامیت حجّت و سپس مخالفت با آن است. در این صورت، هر چند شیطان، عامل گم‏راهى است، ولى در واقع، او ابزار کیفر الهى است.

بر این اساس، انواع گناهانی که انسان در اثر وسوسه‏هاى شیطانى و پیروى از هواى نفس انجام می‏دهد، مخالفت با هدایت همگانى الهى و به طور نسبى موجب ضلالت کیفرى هستند؛ ولى خطرناک‏ترین آنها که در قرآن کریم با صراحت اعلام شده که عامل ضلالت هستند، عبارت اند از: ظلم، کفر، اسراف و فسق، و ریشه همه گناهان، هواپرستى است.

* موانع ضلالت: اصلى‏ترین و جامع‏ترین مانع ضلالت، پیروى کردن از ره‏نمودهاى خداوند سبحان و در یک کلمه «تقوا» است که از طریق انبیا به مردم ابلاغ شده است؛ یعنى همان توصیه‏اى که خداوند سبحان در نخستین لحظات فرود آمدن آدم علیه السلام به زمین، به او ارائه نمود.

برجسته‏ترین موانع ضلالت، عبارت اند از:

یک. خردورزى: خردورزی، اساس ره‏نمودهاى الهى براى پیشگیرى از گم‏راهى است. از این رو، ره‏نمودهاى دیگرى که در پى مى‏آیند، مصداق‏های این ره‏نمود شمرده مى‏شوند.

دو. پیروى از علم: نخستین ره‏نمود عقل براى پیشگیرى از ضلالت، پیروى از علم است، بدین معنا که تا به چیزى علم و یقین نداشته باشد، آن را باور نکند و از آن پیروى ننماید.

سه. پیروى از حق: این ره‏نمود، ریشه در تطابق کامل صراط مستقیم الهى با میزان حق دارد. از این رو هر گونه انحراف از حق موجب گم‏راهى است.

کاربردهای ضلالت در قرآن اشاره شد، باز مى‏گردند.

* مراتب ضلالت: هر گونه انحراف از صراط مستقیم الهى، ضلالت شمرده مى‏شود. از این رو، درجات ضلالت قابل احصا نیست؛ ولى با در نظر گرفتن کاربردهاى قرآنى این واژه، مى‏توان سه درجه براى آن بیان کرد:

یک. فروترین مرتبه ضلالت، آن است که انسان کارى انجام دهد که بهتر است انجام ندهد که اصطلاحاً «ترک اَولى» نامیده مى‏شود و منافاتى با مقام عصمت ندارد.

دو. ضلالت ناشى از ناآگاهى به پیام‏هاى انبیاى الهى.

سه. ضلالت ناشى از مخالفت با ره‏نمودهاى انبیاى الهى و مقابله با آنها.

* انواع ضلالت: ضلالت، دو گونه است: ضلالت ابتدایى و ضلالت کیفرى. ضلالت ابتدایى، عبارت است از گم‏راهى ناشى از جهل قصورى؛ یعنى ضلالت کسى که پیام انبیا به او نرسیده است و خود در این باره مقصّر نیست. ضلالت کیفرى، یعنى گم‏راهى ناشى از مخالفت با نداى فطرت و عقل و نپذیرفتن دعوت پیامبران الهى و بهره‏ نگرفتن از هدایت همگانى خداوند سبحان.

* ضلالتِ وجودى و عدمى: آنچه در تبیین انواع ضلالت ملاحظه شد، نشان مى‏دهد که ضلالت ابتدایى، امری عدمى و ضلالت کیفرى، امرى وجودى است. در این صورت، خداوند سبحان، نه‏تنها مانع تأثیر عوامل گم‏راه کننده نخواهد شد، بلکه زمینه تشدید آنها را نیز فراهم مى‏نماید.

* عوامل ضلالت: با توجّه به این که ضلالت دو گونه (ابتدایى و کیفرى) است، عوامل آن نیز به دو دسته تقسیم مى‏شوند:

یک. عوامل ضلالت ابتدایى: موانع انتقال پیام انبیاى الهى به مردم، عوامل ضلالت ابتدایى شمرده مى‏شوند. از این رو شیطان، سپاهیان او و انسان‏هاى