به همین دلیل، گم‏راهانی که سرنوشت آنان به دوزخ ختم شده، خود را ملامت می‏کنند و می‏گویند: اگر دعوت پیامبر بیرونی یا درونی الهی را پذیرفته بودیم، اکنون در دوزخ نبودیم:

۰.(وَ قَالُوا لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مَا كُنَّا فِى أَصْحَابِ ٱلسَّعِیرِ.^۱

۰.گویند: اگر گوش می‏کردیم یا مى‏اندیشیدیم، هرگز در زمره دوزخیان نبودیم).

گفتنی است که خردورزی، اساس ره‏نمودهای الهی برای پیشگیری از گم‏راهی است. از این رو، ره‏نمودهای دیگری که در پی می‏آیند، مصداق‏های این ره‏نمود شمرده می‏شوند.

۲. پیروی از علم

نخستین ره‏نمود عقل برای پیشگیری از ضلالت و گم‏راهی، پیروی از علم است. در قرآن با تعبیرهای گوناگونی بر این ره‏نمود تأکید شده است.^۲

از نگاه قرآن، یکی از علل اساسی ضلالت مردم، این است که تنها بر اساس حدس و گمان، و بدون این که به چیزی علم و اطمینان داشته باشند، از آن پیروی می‏کنند. بر این پایه، فراوانیِ پیروان مکاتب و عقاید مختلف، دلیل حقّانیت آنها نیست؛ چرا که اکثریت مردم از گمان و پندار پیروی می‏کنند، نه از علم و یقین. سخن خداوند سبحان در این باره چنین است:

۰.(وَإِن تُطِعْ أَكْثَرَ مَن فِى ٱلاَرْضِ یُضِلُّوكَ عَن سَبِیلِ ٱللهِ إِن یَتَّبِعُونَ إِلَّا ٱلظَّنَّ وَإِنْ هُمْ إِلَّا یَخْرُصُونَ.^۳

۰.اگر از بیشتر مردم زمین فرمان برى، تو را از راه خدا گم‏راه خواهند کرد. آنان جز از گمان و پندار، پیروى نمى‏کنند و جز به گزاف و تخمین سخن نمى‏گویند).

۱. خردورزی

پیش از این توضیح دادیم که اصلی‏ترین ویژگی‏ صراط مستقیم که انسان را به مقصد اعلای آفرینش خود می‏رساند، هماهنگی با موازین عقلی^۱ است.

بر این اساس، مهم‏ترین توصیه قرآن و پیشوایان اسلام برای پیشگیری از ضلالت و انتخاب راه صحیح زندگی، خردورزی و به کارگیری اندیشه است. از این رو، خداوند سبحان در آیات فراوانی از قرآن، مردم را به تعقّل، تفکّر، تفقّه و تدبّر دعوت کرده است.^۲ پیامبر خدا و اهل ‏بیت نیز ره‏نمودهای فراوانی در این باره دارند که اگر به آنها توجّه شود، ضلالت و گم‏راهی از جامعه بشر ریشه‏کن می‏گردد.

از منظر اسلام، عقل، حجّت الهی^۳ و پیامبر درونی انسان است. در روایتی از امام کاظم علیه السلام آمده است که می‏فرماید:

۰.إنَّ لِلهِ عَلَى النّاسِ حُجَّتَینِ: حُجَّةً ظاهِرَةً وَ حُجَّةً باطِنَةً، فَأَمَّا الظّاهِرَةُ فَالرُّسُلُ وَ الأَنبِیاءُ وَ الأَئِمَّةُ علیهم السلام، وَ أمَّا الباطِنَةُ فَالعُقولُ.^۴

۰.خداوند، دو حجّت بر مردم دارد: حجّت آشکار و حجّت پنهان. حجّت آشکار، رسولان، پیامبران و امامان‏ اند و حجّت پنهان، خِردهایند.

همچنین از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل شده که می‏فرماید:

۰.اِستَرشِدُوا العَقلَ تُرشَدوا، وَ لا تَعصوهُ فَتَندَموا.^۵

۰.از خِرد، راه‏نمایى بگیرید تا راه یابید، و از خِرد، نافرمانى مکنید که پشیمان می‏شوید.