جاه را از خود نفى مى‏کند و در جمله (وَ ما أَنَا مِنَ المُتَکَلِّفِینَ) خود را از تصنّع و خودآرایى به چیزى که آن را ندارد، دور می‏دارد.^۱

گفتنى است بررسى کاربردهای واژه «تکلّف» و «متکلّف» در احادیث اسلامى نشان مى‏دهد که این واژه، گستره وسیعى دارد که آنچه ابن فارس و راغب و دیگران در تبیین معناى آن گفته‏اند، در واقع، مصداق‏های آن مفهوم شمرده مى‏شوند. براى آشنایى با گستره مفهومى این واژه، تأمّل در نشانه‏ها و ویژگى‏هایى که در روایات اهل بیت علیهم السلام براى «تکلّف» و «متکلّف» آمده، ضرورى است.

نشانه‏هاى متکلّف

در روایات اهل بیت علیهم السلام نشانه‏هاى فراوانى براى متکلّف ذکر شده که اینک به ذکر نمونه‏هایى از آنها مى‏پردازیم:

در روایتى از پیامبر صلی الله علیه و آله چهار نشانه براى متکلّف ذکر شده است:

۰.أمّا عَلامةُ المُتَکَلّفِ فَأَربَعَةٌ: الجِدالُ فیما لا یَعنیهِ، وَ یُنازِعُ مَن فَوقَهُ، وَ یَتَعاطىٰ ما لا یَنالُ، وَ یَجعَلُ هَمَّهُ لِما لا یُنجیهِ.^۲

۰.نشانه متکلّف، چهار چیز است: در امور بیهوده، بحث و مجادله مى‏کند، با بالادست خود مى‏ستیزد، بدانچه نتوان رسید، دست مى‏یازد و همّت خود را مصروف چیزى مى‏کند که نجاتش نمى‏دهد.

در روایتى دیگر از ایشان، سه نشانه دیگر بیان گردیده است:

۰.للمُتَکَلّفِ ثَلاثُ عَلاماتٍ: یَتَمَلَّقُ إذا حَضَرَ، وَ یَغتابُ إذا غابَ، وَ یَشمَتُ بِالمُصیبَةِ.^۳

تلاش مى‏کند. خداوند مى‏فرماید: (بگو: از شما مزدى نمى‏خواهم و من از متکلّفان نیستم).

راغب اصفهانى نیز تکلّف را از مادّه «کلَف» به معناى آزمندى و شیفتگى مى‏داند؛ امّا در تبیین معناى آن مى‏گوید:

۰.التکلّف: اسم لما یفعل بمشقّة، أو تصنّع، أو تشبّع، و لذلک صار التکلّف على ضربین: محمود، و هو ما یتحرّاه الإنسان لیتوصّل به إلى أن یصیر الفعل الّذی یتعاطاه سهلاً علیه، و یصیر کلفاً به و محبّاً له، و بهذا النظر یُستعمل التکلیف فی تکلّف العبادات؛ و الثانی: مذموم، و هو ما یتحرّاه الإنسان مُراءاةً، و إیّاه عُنی بقوله تعالى: (قُلْ مَا أَسْأَلُكُمْ عَلَیهِ مِنْ أَجْرٍ وَ مَا أَنَا مِنَ ٱلْمُتَكَلِّفِینَ).^۱

۰.تکلّف، اسم است براى آنچه با مشقّت یا خودنمایى یا زیاده‏روى انجام گیرد و از این رو تکلّف بر دو گونه است: تکلّف پسندیده و آن حالتى است که انسان در تکاپوى آن است تا با آن، بتواند کارى را که انجام مى‏دهد، بر خود آسان کند و به آن مشتاق و علاقه‏مند شود. تکلیف در عبادات به این معنا به کار مى‏رود؛ و تکلّف ناپسند و آن، این است که انسان براى ریا و خودنمایى به دنبال آن است و این، مقصود از متکلّفان در آیه (بگو: از شما مزدی نمی‏خواهم و من از متکلّفان نیستم) است.

بنا بر این، از منظر ابن فارس، تکلّف ورزیدن، به معنای انجام دادن کارهاى بیهوده است؛ ولى به عقیده راغب، تکلّف نکوهیده به معناى تصنّع، خودآرایى و خودنمایى است. مفسّران نیز در تفسیر «متکلّفین» در آیه یاد شده، وجه‏‏های مختلفى را ذکر کرده‏اند، از جمله این وجه‏ها، همان معنایى است که راغب انتخاب کرده است. علّامه طباطبایى نیز همین وجه را پذیرفته و در تفسیر آیه یاد شده مى‏فرماید:

۰.پیامبر صلی الله علیه و آله در جمله (ما أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ) اجر دنیوى از مال و ریاست و