سالک، در پیمودن صراط مستقیم الهى و رسیدن به قلّه کمالات انسانى است، و به هر اندازه که عقل در جان انسان قوّت یابد، به همان اندازه تمایلات نفسانى و شیطانى در او ضعیف مى‏شوند، تا آن جا که کاملاً از بین مى‏روند و زمینه‏اى براى انجام کارهاى ناشایست در وجود انسان باقى نمى‏ماند. در این حال، عقل از حیات کامل برخوردار مى‏گردد و کاملاً زمام انسان را در سیر و سلوک به دست مى‏گیرد و او را از ابواب و منازل سلوک، عبور مى‏دهد تا به سرمنزل مقصود، یعنی درگاهِ سلامت و خانه اقامت - که قلّه تکامل است - برسد: (لَهُمْ دَارُ السَّلاَمِ عِندَ رَبِّهِمْ؛^۱ براى آنها نزد پروردگارشان خانه امن و امان خواهد بود)، (فِى مَقْعَدِ صِدْقٍ عِندَ مَلِیكٍ مُّقْتَدِرٍ؛^۲ در جایگاه صدق، نزد خداوند مالک مقتدر).

چکیده سخن در باره انطباق برنامه‏هاى انبیای راستین با موازین عقلى و علمى، این که: همه آیات و روایاتى که در باره ارزش خِرد وارد شده و مردم را به خردورزى در همه امور دعوت کرده‏اند^۳ و همه آیات و روایاتى که در باره ارزش علم و دانش اند و مردم را به تحصیل علم و معرفت ترغیب نموده‏اند^۴ و نیز همه آیات و روایاتى که آسیب خِرد و موانع معرفت را بیان نموده‏اند،^۵ همگى دلیلی روشن بر عقلانى بودن برنامه‏هاى دینى و انطباق آنها با موازین عقلى و علمى اند و از این زاویه، تفسیر و تبیین، یکى از ویژگى‏هاى صراط مستقیم الهى، بلکه اصلى‏ترین ویژگى آن است.

نکته‏اى که در پایان این بحث باید به آن توجّه داشت، این است که انطباق

همه این نکته‏ها، بیانگر آن است که راه راستى که انبیا براى زندگى انسان ارائه کرده‏اند و برنامه‏اى که براى سعادت بشر آورده‏اند، منطبق با موازین عقلى و علمى است، و اگر کمترین ناهماهنگى در این رابطه وجود داشت، تلاش‏هاى انبیا براى رشد عقلى و علمى جامعه، نتیجه عکس مى‏داد و نسبت رشد عقلى و علمى جامعه با میزان پیروى از انبیا و پذیرش معارف دینى، معکوس بود و تأکید بر نقش خِرد، در کمالات دنیوى و اخروى معنا نداشت.

جایگاه عقل در رسیدن به قلّه تکامل

مى‏توان گفت: جالب‏ترین تعبیر و جامع‏ترین سخن در تبیین نقش عقل در پیمودن صراط مستقیم الهى و رسیدن به قلّه کمالات انسانى، سخنى است که در نهج البلاغة از امام على علیه السلام نقل شده که در توصیف سالک به سوى خداى سبحان مى‏فرماید:

۰.قَد أحیا عَقلَهُ، وَ أماتَ نَفسَهُ، حَتّىٰ دَقَّ جَلیلُهُ، وَ لَطُفَ غَلیظُهُ وَ بَرَقَ لَهُ لامِعٌ کثیرُ البَرقِ، فَأَبانَ لَهُ الطَّریقَ، وَ سَلَکَ بِهِ السَّبیلَ، وَ تَدافَعَتهُ الأَبوابُ إلى بابِ السَّلامَةِ، وَ دارِ الإِقامَةِ، وَ ثَبَتَت رِجلاهُ بِطُمَأنینَةِ بَدَنِهِ فی قَرارِ الأَمنِ وَ الرّاحَةِ، بِمَا استَعمَلَ قَلبَهُ، وَ أرضىٰ رَبَّهُ.^۱

۰.[سالک،] خِردش را زنده گردانید و نفْسش را میرانید تا پیکر ستبرش لاغر شد و دل سختش به لطافت گرایید. فروغى بس درخشان، بر او تابید و راهش را روشن ساخت و او را به راه راست، روان داشت و درها او را به آستان سلامت و سراى اقامت راندند و به سبب آرامشى که در بدنش پدید آمده بود، پاهایش در قرارگاه ایمنى و آسایش استوار ماند؛ زیرا دل خود را به کار وا داشت و پروردگارش را خشنود ساخت.

بر پایه این سخن، زنده شدن نیروى عقل در وجود انسان، محرّک اصلىِ