جهان یا زندگی خود برای دیگری کمترین اثر استقلالی قائل باشد، از اخلاص عبادی بهره‏ای ندارد.

* عرصه‏های اخلاص عبادی: اخلاص عبادی، در سه عرصه تحقّق می‏یابد:

یک. اخلاص اعتقادی، به معنای پاکسازی ذهن از باورهای نادرست در باره صفات و افعال خداوند است. این معنا از اخلاص و توحید نیز دارای مراتبی است:

نخستین مرتبه اخلاص و توحید اعتقادی، پاکسازی ذهن از اعتقاد به همتا برای خدا در ذات، و باور داشتن یکتایی اوست.

دومین مرتبه اخلاص اعتقادی، پاکسازی ذهن از اعتقاد به همتایی صفات الهی و باور داشتن به این حقیقت است که صفات خدا عین ذات اوست.

سومین مرتبه اخلاص اعتقادی، پاکسازی ذهن از عقیده به همتا برای خداوند سبحان در افعال است؛ یعنی باور داشتن به این معنا که هر کاری در جهان تحقّق می‏یابد، در نهایت، مستند به اوست و خدا مسبب الأسباب و همه‏کاره نظام هستی است.

بنا بر این، توحید و اخلاص اعتقادیِ کامل، باور داشتن این معناست که ذات خدا یکی است، صفات او عین ذاتش است و او علّة العلل همه پدیده‏ها و کارهاست.

همچنین مشرک اعتقادی در مقابل موحّد حقیقی، سه گونه است: مشرک در ذات، مشرک در صفات و مشرک در افعال خداوند سبحان.

گفتنی است که گروهی از مشرکان معاصر پیامبر صلی الله علیه و آله مشرک افعالی بودند؛ یعنی آنها مالکیت، حاکمیت و ربوبیّت خدای یگانه را اجمالاً قبول داشتند؛ امّا ربوبیّت او را مطلق نمی‏دانستند و می‏پنداشتند که بت‏های آنها در تدبیر امورشان نقش دارند.

دو. اخلاص عملی، یعنی کسی را در اطاعت و فرمانبری، همتای خدای سبحان قرار ندادن. بنا بر این، اگر کسی از نظر اعتقادی موحّد باشد ولی در عمل، از شیاطین

* مراد از «عبد» در قرآن: کلمه «عبد» در قرآن، در معنای لغوی آن (مملوک) به کار رفته است، گاه در مملوک حقیقی و گاه در مملوک اعتباری.

مواردی که در مملوک حقیقی به کار رفته است، عبارت اند از: فرشتگان، پیامبران، اهل ایمان، کافران، بت‏ها، گنهکاران، مطلق انسان‏ها و مطلق موجودات باشعور. همه این موارد، مملوک حقیقی خداوند سبحان هستند.

در قرآن، کلمه «عبد» تنها پنج بار به برده‏هایی که به صورت اعتباری مملوک هستند، اطلاق شده است.

* رابطه «عبد» و «عبادت»: آفریدگار جهان، تنها مالک حقیقی همه آفریده‏هاست. از این رو، همه آفریده‏ها و از جمله انسان، «عبد» و مملوک حقیقی او هستند. بنا بر این، عبادت، حقّ اختصاصی خداست و عبادت غیر خدا و سرپیچی از فرمان او، نه‏تنها شرعاً بلکه عقلاً نیز نکوهیده است.

* تکرار (إِیاكَ نَعْبُدُ) در نماز: رمز تکرار (إِیاكَ نَعْبُدُ) در همه نمازها این است که توحید عبادی در جان رسوخ کند و مَلَکه انسان گردد و او را از بردگیِ جز خدا، آزاد نماید.

* دلیل اختصاص «عبادت» به خدای سبحان: شماری از آیات، صرفاً از عبادت غیر خداوند سبحان نهی کرده‏اند، تعدادی از آیات، نهی الهی را بر برهان روشن عقلی مبتنی نموده‏اند، برخی از آیات، عبادت جز خدا را ناشی از جهل دانسته‏اند و چند آیه نیز دلیل اختصاص عبادت به خداوند سبحان را این می‏دانند که او مالک و مدبّر حقیقی همه چیز است. بنا بر این، عبادت او عقلاً واجب است.

* اخلاص در عبادت: اخلاص در عبادت، یعنی اجتناب از شرک جلی و خفی، و همتا قرار ندادن برای او در عبادت و اطاعت. بنا بر این، کسی که در تدبیر