لازمه صداقت در قرائت (إِیَّاكَ نَعبُدُ وَ إِیَّاكَ نَستَعینُ)

تنها کسى مى‏تواند صادقانه بگوید: (إِیَّاكَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاكَ نَسْتَعِینُ) که مراتب توحید عبادى را پیموده و «لا قوّة إلّا باللّٰه‏» را باور کرده باشد و در یک جمله، توحید افعالى را در زندگى خود پیاده کرده باشد و تنها خدا را آفریدگار بداند؛ بلکه همه اسباب را نادیده انگارد و خدا را همه‏کاره خود و جهان ببیند و ابراهیم‏وار باور کند که همه امور، مستند به اویند.

امّا کسى که به این مرتبه از توحید افعالى نرسیده و دیگرى را در سرنوشت خود مؤثّر مى‏داند، نمى‏تواند در ادّعاى (إِیَّاكَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاكَ نَسْتَعِینُ) صادق باشد. به گفته سیّد بحر العلوم:

ورد زبانت این است که: از تو کمک می‏خواهیم

۰.در حالی که از غیر خدا کمک مى‏جویى.

صداقتِ جمعى در حصر «عبادت» و «استعانت»

با عنایت به این ‏که رسیدن به این مرتبه توحید، کار هر کس نیست و از سوى دیگر، یکایک مسلمانان مکلّف ‏اند در همه نمازها، مکرّر بگویند تنها خدا را عبادت مى‏کنند و تنها از او یارى مى‏خواهند، چنان که برخى از بزرگان فرموده‏اند، لطف و عنایت خداوند مهربان به بندگان موجب گردیده که این معنا با صیغه متکلّم مع الغیر ابراز گردد تا همه بتوانند از باب تغلیب، صادقانه (إِیَّاكَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاكَ نَسْتَعِینُ) بگویند.

مبدأ حصرِ «عبادت» و «استعانت»

با تأمّل در توضیحاتى که گذشت، مشخّص مى‏شود که حصر «عبادت» و حصر

مَنِ استَعانَ بِالعَقل سَدَّدَهُ.^۱

۰.هر که از خِرد کمک بخواهد، او را یارى می‏رساند.

۰.مَنِ استَعانَ بِذَوى الألبابِ سَلَک سَبیلَ الرَّشادِ.^۲

۰.آن ‏که از خردمندان کمک بجوید، راه رشد را مى‏پیماید.

بر این اساس، از نظر اسلام، استعانت از غیر خدا به طور مطلق ممنوع نیست؛ زیرا توحید افعالی به معنای انکار قانون علّیت نیست. سنّت تکوینى الهی این است که هر پدیده‏ای از مجرا و علّت خاصّ خود پدید ‏آید، چنان که در روایتى از امام صادق علیه السلام آمده:

۰.أبَی اللهُ‏ أن یُجرِىَ الأشیاءَ إلّا بِأَسبابٍ، فَجَعَلَ لِكُلِّ شَیءٍ سَبَباً، وَ جَعَلَ لِكُلِّ سَبَبٍ شَرحاً، وَ جَعَلَ لِكُلِّ شَرحٍ عِلماً، وَ جَعَلَ لِكُلِّ عِلمٍ باباً ناطِقاً، عَرَفَهُ مَن عَرَفَهُ وَ جَهِلَهُ مَن جَهِلَهُ، ذاکَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله وَ نَحنُ.^۳

۰.خداوند اِبا دارد از این ‏که امور را جز از طریق اسباب فراهم آورد. از این رو، براى هر چیزى، سببى قرار داده و براى هر سبب، بیانى، و براى هر بیانی، دانشى، و براى هر دانشی، درى گویا. هر که آن در را شناخت، علم را فهمید و هر کس آن را نشناخت، جاهل ماند. آن در، رسول خدا صلی الله علیه و آله و ما هستیم.

توحید افعالى - چنان که در تفسیر (إِیَّاكَ نَعْبُدُ) توضیح داده شد - بدین معناست که خداوند متعال، علّة العلل و مسبّب الأسباب است. از این رو، پدید آورنده حقیقى همه پدیده‏ها، حتّى پدیده‏هایى که به اراده و اختیار انسان پدید می‏آیند، خداوند است.^۴