معنای عبادت در لغت، اطاعت همراه فروتنی است و از همین معنا، کاربرد «طریق معبّد» است؛ یعنی راهی که از فراوانی گام نهادن بر آن، هموار شده است.

بنا بر این، می‏توان گفت: از نظر واژه‏شناسی، «عبادت» به معنای اطاعت همراه با نهایت خضوع و فروتنی است.

کاربردهای «عبادت» در قرآن

در قرآن، واژه‏های برگرفته از «ع ب د»، ۲۷۵ بار در قالب‏های مختلف صرفی به کار رفته‏اند. در باره معنای عبادت در قرآن، دو نکته شایان توجّه است:

یک. در همه آیات قرآن، مقصود از عبادت، نهایت خضوع و فروتنی و خاکساری در برابر فرمان‏روا، همراه با فرمانبری از اوست.

دو. همان طور که اشاره شد، به عقیده ابن فارس، عبادت در (قُلْ إِن کاَنَ لِلرَّحْمَانِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ الْعَابِدِین‏؛ بگو: اگر [خداوند] رحمان فرزندى داشته باشد، من نخستین مخالفم)،^۱ به معنای سرسختی و مخالفت آمده است.

انواع عبودیت

نهایتِ خضوع و فروتنی در برابر فرمان‏روا و اطاعت از او، به سه معنا امکان‏پذیر است که در قرآن هر سه معنا کاربرد دارد:

۱. عبودیت تکوینی

مراد از «عبودیت تکوینی»، فرمانبَری اجباری است. همه موجودات، بخواهند یا نخواهند، مملوک حقیقی خداوند سبحان‏ اند و او هر گونه که بخواهد، آنها را مدیریت می‏کند. در آیات زیر، «عبد» و «عباد» در این معنا به کار رفته است:

۰.(إِن كُلُّ مَن فِى السَّمَاوَاتِ وَ الأَرْضِ إلَّا ءَاتِى الرَّحْمَانِ عَبْداً.^۲

است؛ ولی بر پایه سخن ابن فارس، این مادّه از اضداد است و به معنای سختى و درشتى نیز به کار رفته است. وی در این باره می‏گوید:

۰.العین و الباء و الدال أصلان صحیحان، كأنّهما متضادّان، و [الأوّل]... یدلّ على لین و ذُلّ، و الآخر على شدّة و غِلَظ... فالأوّل: العبد، و هو المملوک... و الأصل الآخر العَبَدة، و هى القوّة و الصلابة... و فسّر قوله تعالى: (قُلْ إِنْ كٰانَ لِلرَّحْمٰنِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ الْعٰابِدِینَ)؛^۱ أی أوّل من غضب و أنف من قوله.^۲

۰.عین و باء و دال، دارای دو بن معنایی صحیح و گویی متضاد است: معنای اوّل، نرمی و خواری و معنای دیگر، سختی و درشتی است... . از معنای اوّل، واژه «عبد» به معنای مملوک است... و از معنای دوم، «عَبَدة» به معنای نیرو و صلابت... و سخن خدای متعال: (بگو: اگر [خداوند] رحمان فرزندی داشته باشد، من نخستین عابد هستم) به این معنا تفسیر شده است؛ یعنی من نخستین کسی هستم که از این سخن و نسبت ناروا به خدا، خشم می‏گیرم و روی بر می‏تابم.

راغب در تبیین واژه‏های «عبودیّت» و «عبادت» آورده است:

۰.العبودیّة إظهار التذلّل، و العبادة أبلغ منها؛ لأنّها غایة التذلّل.^۳

۰.عبودیّت، اظهار فروتنی است و عبادت، شدیدتر و رساتر از آن است؛ زیرا نهایت فروتنی است.

ابن منظور، واژه «عبادت» را این‏ گونه تفسیر کرده است:

۰.معنى العبادة فی اللّغة الطاعة مع الخضوع، و منه طریق معبّد؛ إذا كان مذلّلاً بكثرة الوط‏ء.^۴