تفسیر آیه پنجم

(إِیَّاكَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاكَ نَسْتَعِینُ)

([در نهایت فروتنی] تنها تو را بندگی می‏کنیم و تنها از تو یاری می‏خواهیم)

در آیات پیشین، سخن از اختصاص حمد و ستایش به خداوند سبحان به دلیل ربوبیّت، رحمت و مالکیت او بود؛ امّا در این آیه لحن سخن عوض می‏شود و در آن و آیات پس از آن، آفریدگار بی‏نیاز، به آفریده نیازمند خود تعلیم می‏دهد که راه درست زندگی و بهره‏برداری از رحمت ربوبی که او را به مقصد آفرینش خود می‏رساند، این است که تنها، آفریدگار خود را «عبادت» کند و تنها از او «استعانت» بجوید و از او بخواهد که او را در این راه، ثابت‏قدم و استوار بدارد تا به سرنوشت کسانی گرفتار نشود که با انحراف از این راه، به غضب الهی دچار گشته‏اند و یا در وادی ضلالت، گم‏راه شده‏اند.

اکنون، تفسیر این آیه را ضمن دو مبحث پی می‏گیریم:

مبحث اوّل: معناشناسی (إیّاكَ نَعبُدُ)

مسائلی که در این بخش بررسی می‏شوند، عبارت ‏اند از: واژه‏پژوهی «عبادت»، کاربردهای «عبادت» در قرآن، انواع عبودیت، مراد از «عبد» در قرآن، رابطه «عبد» و «عبادت»، راز تکرار (إیّاكَ نَعبُدُ)، اخلاص در عبادت و عرصه‏ها و مراتب آن، تفسیر روایی (إیّاكَ نَعبُدُ)، معیار بهره‏گیری از عبادت، و برکات عبادت، خالصانه.

واژه‏پژوهی «عبادت»

کلمه «عبادت» مصدر است و مادّه آن «ع ب د» به معناى نرمش و خاکسارى

است؛ ولی ممکن است حسابرسی برخی از مجرمان، سال‏ها طول بکشد تا کیفر اعمال خود را در همان محشر ببینند و پس از پاک شدن به بهشت راه یابند.

۶. پس از صدور حکم نهایی: آخرین مرحله ظهور فرمان‏روایی مطلق خداوند سبحان، پس از صدور حکم نهایی برای نیکوکاران و تبهکاران در محکمه قیامت است:

یک. عبور از صراط: پس از مشخّص شدن سرنوشت اهل محشر، آنان برای ورود به جایگاه ابدی خود باید راهی را طی کنند که «صراط» و پل جهنّم نامیده شده است.

دو. جایگاه ابدی نیکوکاران: بهشتیان در این جایگاه، نه‏تنها هر چه بخواهند، برای آنها فراهم است، بلکه خداوند منّان به آنها بیش از دلخواه و فوق تصوّرشان عنایاتی دارد.

سه. جایگاه ابدی تبهکاران: کسانی که در محکمه عدل الهی به خلود در دوزخ محکوم شده‏اند، برای همیشه گرفتار سخت‏ترین رنج‏ها خواهند بود.

بدین سان، ظهور مالکیت و فرمان‏روایی مطلق خداوند سبحان در باره سرنوشت نیکوکاران و تبهکاران تداوم خواهد یافت.

راز انقلاب روحی امام علیه السلام هنگام تکرار (مَالِكِ یَوْمِ ٱلدِّینِ): هر چه باورِ قاری، به صحنه‏های ظهور مالکیت الهی در روز قیامت قوی‏تر باشد، هنگام قرائت این آیه، تحوّل روحیِ بیشتری پدید می‏آید. بنا بر این، کسی که در قلّه یقین قرار دارد و صحنه‏های گوناگون محشر را با دیده دل می‏بیند، بعید نیست با تکرار این آیه قالب تهی کند. بدین سان، راز انقلاب روحی امام زین العابدین علیه السلام آشکار می‏شود که بر اساس گزارشی، ایشان هنگام قرائت (مَالِكِ یَوْمِ ٱلدِّینِ) آن قدر آن را تکرار می‏کرد که نزدیک بود قالب تهی کند.