اهمّيت تفسير «فاتحة الكتاب»

از مجموع مطالبى که تا این جا در باره سوره حمد گذشت، به ‏روشنى مى‏توان دریافت که دانستن تفسیر سوره حمد تا چه اندازه اهمّیت دارد. در روایتى در این باره به نقل از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آمده است:

۰.أنزَلَ اللهُ عز و جل مِئَةً وَ أربَعَةَ كُتُبٍ مِنَ السَّماءِ أودَعَ عُلومَها أربَعَةً: التَّوراةَ وَ الإِنجیلَ وَ الزَّبورَ وَ الفُرقانَ، ثُمَّ أودَعَ عُلومَ هٰذِهِ الأَربَعَةِ الفُرقانَ، ثُمَّ أودَعَ عُلومَ القُرآنِ المُفَصَّلَ، ثُمَّ أودَعَ عُلومَ المُفَصَّلِ فاتِحَةَ الكِتابِ؛ فَمَن عَلِمَ تَفسیرَها كانَ كَمَن عَلِمَ تَفسیرَ جَمیعِ كُتُبِ اللّٰهِ عز و جل المُنزَلَةِ، وَ مَن قَرَأَها فَكَأَنَّما قَرَأَ التَّوراةَ وَ الإِنجیلَ وَ الزَّبورَ وَ الفُرقانَ.^۱

۰.خداوند عز و جل یکصد و چهار کتاب از آسمان، فرو فرستاد و علوم آنها را در چهار کتاب گنجاند: تورات، انجیل، زبور و فرقان. سپس علوم این چهار کتاب را در فرقان گنجاند و سپس علوم قرآن را در سوره‏هاى مفصَّل^۲ گنجاند و آن گاه، علوم این سوره‏های مفصّل را در «فاتحة الکتاب» جاى داد. پس هر کس تفسیر آن را بداند، مانند کسى است که تفسیر همه کتاب‏هاى نازل شده از سوى خداى عز و جل را می‏داند و هر کس آن را قرائت کند، گویى تورات و انجیل و زبور و فرقان را قرائت کرده است.

این سخن نورانى، قرینه‏اى است که نشان مى‏دهد سوره حمد، چکیده همه کتاب‏هاى آسمانى و بافضیلت‏ترین سوره قرآن است و جا دارد که خداوند منّان، نزول آن را بر خاتم انبیا، منّت نهد و پیامبر خاتم به آن افتخار کند.

روایت دیگرى که ناظر به اهمّیت تفسیر سوره فاتحه و گستردگى علوم آن است، سخنى منسوب به امام على علیه السلام است که می‏فرماید:

۰.لَو شِئتُ لَأَوقَرتُ سَبعینَ بَعیراً فى تَفسیرِ فاتِحَةِ الكِتابِ.^۳

مى‏کنند. شرطی که در قرآن بِدان تصریح شده، ایمان است:

۰.(وَ نُنَزِّلُ مِنَ ٱلْقُرْآنِ ما هُوَ شِفٰاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ لٰا یَزِیدُ ٱلْظّٰالِمِینَ إِلّٰا خَساراً.^۱

۰.و از قرآن، آنچه براى مؤمنان شفا و رحمت است، نازل مى‏کنیم و ستمکاران را جز زیان نمى‏افزاید).

این آیه تصریح مى‏کند که قرآن براى همه مردم شفا نیست؛ بلکه شفابخشى آن، به اهل ایمان اختصاص دارد و براى ستمکاران، نه‏تنها درمان نیست، بلکه زیانبار است. بنا بر این، یکى از شرط‏های اثربخشى قرآن، ایمان است. ممکن است شرط‏هاى دیگرى هم باشد که روایات، عهده‏دار بیان آنها باشند، چنان که در باره اجابت دعا، شرایطى در روایات ذکر شده است.

با در نظر گرفتن این دو مقدّمه، مى‏توان گفت: مقصود از روایاتى که در باره استشفا به سوره مبارک حمد وارد شده‏اند، این است که این سوره به نحو اقتضا، نقش مؤثّرى در درمان انواع بیمارى‏ها دارد؛ امّا در صورتى تأثیر آن، فعلیت مى‏یابد که شرایط لازم، فراهم شوند و در این صورت است که مى‏توان درمان انواع بیمارى‏ها را با قرائت این سوره، تضمین کرد، چنان که با دقّت در روایات در مى‏یابیم که استشفا به این سوره، در آن مواردى مؤثّر بوده که شرایط لازم، تحقّق داشته است.

همچنین از آن جا که فراهم کردن همه شرایط اجابت دعا و استشفا به قرآن براى همه میسّر نیست، به نظر مى‏رسد که مقصود از روایات یاد شده، توصیه به استشفا به سوره مبارک حمد در کنار بهره‏گیرى از ابزارهاى مادّى در درمان بیمارى‏هاست. افزون بر این، در مواردى که داروهاى مادّى کارساز نیستند، این داروى معنوى مى‏تواند به صورت فوق طبیعى، کارساز باشد.