از تنزیه او از کاستى‏ها جدا نیست.

شش. پایان نیایش اهل بهشت: بهشتیان پس از بهره‏مند شدن از انواع نعمت‏هاى الهى، خدا را ستایش می‏کنند. بنا بر این، پایان در این جا به معناى پایان نسبى است.

هفت. برترین دعا: مقصود از برترى «تحمید» بر سایر دعاها و جامعیت آن - که در روایات آمده -، نسبى است.

هشت. بهاى هر نعمت: هنگامى که ستایش خدا، با معرفت بر زبان جارى شود، وظیفه زبان تحقّق مى‏یابد؛ ولى براى پرداخت بهاى نعمت‏هاى الهى در حدّ توان، سپاس‏گزارى عملى نیز لازم است. البتّه چنان که قبلاً اشاره شد، سپاس‏گزارى واقعى و کامل که بهاى نعمت‏هاى الهى است، براى انسان امکان‏پذیر نیست.

نُه. برتر از نعمت: برکات «حمد» براى حامد، چون موجب تقرّب او به خدا مى‏شود، از نعمتى که به او داده شده، بیشتر است.

تفسیر (رَبِّ)

* واژه‏شناسى «ربّ»: کلمه «ربّ»، صفت مشبّهه یا مصدر براى مبالغه است. برخى آن را اسم فاعل دانسته‏اند که در اصل «رابّ» بوده است. این واژه در لغت به معناى سامان دادن چیزى و پرداختن به امور آن است.

* کاربردهاى «ربّ» در قرآن: مادّه «ربّ» و مشتقّاتش در قرآن، ۹۸۰ بار به معناى لغوى این واژه به کار رفته که ۹۶۱ بارِ آن در باره خداوند سبحان، و سیزده بار قطعاً و شش بار احتمالاً براى غیر خداوند به کار رفته است.

گفتنى است این نام در میان نام‏هاى خداوند پس از «اللّٰه‏» که ۲۸۱۶ بار در قرآن آمده، بیشترین کاربرد را در این کتاب آسمانى دارد. این کثرت استعمال، بیانگر آن است که ربوبیّت و ساماندهى امور پدیده‏ها برجسته‏ترین ویژگى آفریدگار جهان است.

* ویژگى‏هاى «حمد»: در روایات، ویژگى‏هایى براى حمد الهى بیان شده که بیانگر نقش بسیار مؤثّر آن در سازندگى معنوى انسان اند. این ویژگى‏ها نیز به گونه‏اى تفسیر حمد شمرده مى‏شوند:

یک. مرز میان انسان و حیوان: چارپایان، چون عقل ندارند، سپاس‏گزارى براى آنها معنا ندارد؛ امّا عقل، انسان را به سپاس‏گزارى از ولى‏نعمت خود دعوت مى‏کند. بنا بر این، هر چه انساان از عقل و معرفتِ بیشترى برخوردار باشد، حمد و شکر زبانى و عملى او برای خداوند سبحان - که ولى‏نعمت حقیقى اوست-‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏ ، افزون‏تر مى‏گردد.

دو. محبوبیت نزد خداى سبحان: با توجّه به این که خداوند سبحان، نیازى به ستایش دیگران ندارد، راز محبوبیت حمد نزد او، تقویت هر چه بیشتر مرزبندى میان انسان و چارپایان، و نزدیک‏تر شدن انسان به هدف آفرینش خویش است.

سه. سرآغاز کارها: در روایاتی وارد شده که شایسته است کارها به حمد خدا آغاز شوند. برای جمع میان این روایات و روایاتی که شروع کردن با نام خدا (بسم اللّٰه الرحمن الرحیم) را سفارش می‏کنند، می‏توان گفت: یا مقصود، این است که سرآغاز نسبى کارها پس از «بسم اللّٰه‏» با حمد خداست؛ یعنى شایسته است کارهاى مهم ابتدا با نام خدا و سپس با تحمید او آغاز شوند، یا این که آغاز کردن کارها با یاد و نام خدا مطلوب است و این کار، هم با بسمله قابل تحقّق است و هم با تحمید.

چهار. سرآغاز قرآن: منظور از آغاز شدن قرآن با حمد، همان طور که در بند قبلى گذشت، آغاز نسبى است.

پنج. برترى بر تسبیح: بر پایه روایتى که سند آن معتبر است، «تسبیح» نیمى از میزان را پر مى‏کند؛ ولى «حمد»، همه آن را. مقتضاى ظاهر این روایت، برترى ذکر تحمید بر تسبیح است، هر چند توصیف خداوند سبحان به صفات کمال