عِبادٌ مَخلوقونَ اقتِداراً، وَ مَربوبونَ اقتِساراً.^۱

۰.بندگانى هستند که به قدرت، آفریده شده‏اند و به اجبار، پروریده گشته‏اند.

مربوبیّت انسان نیز مانند همه پدیده‏ها، جبرى است. او بخواهد یا نخواهد، قدم به عرصه وجود مى‏گذارد، مدّت معیّنى در دنیا زندگى مى‏کند و سپس به عالَم آخرت، منتقل مى‏شود. تنها تفاوتى که انسان با سایر موجودات بى‏اراده دارد، این است که او در مدّت زندگى خود در دنیا، تکویناً می‏تواند راه صحیح زندگى را برگزیند و از انبیاى الهى پیروى کند و یا این که از شیطان و هواى نفس، پیروى نماید و از راه حق، منحرف گردد. این، نکته‏اى است که در دعاى روایت شده از امام جواد علیه السلام بِدان اشاره شده است:

۰.أنشَأتَنا لا لِعِلَّةٍ اقتِساراً، وَ اختَرَعتَنا لا لِحاجَةٍ اقتِداراً، وَ ابتَدَعتَنا بِحِكمَتِکَ اختِیاراً، وَ بَلَوتَنا بِأَمرِکَ وَ نَهیکَ اختِباراً.^۲

۰.ما را پدید آوردى، نه براى علّتى؛ بلکه به جبر. ما را اختراع کردى، نه براى نیازى؛ بلکه از سرِ قدرت [و قدرت‏نمایى]. ما را از سرِ حکمتت، به اختیار، ابداع کردى و امر و نهى‏مان کردى تا ما را بیازمایى.

مبحث سوم: معناشناسی ( الْعٰالَمِینَ)

مطالبی که در این بخش تبیین می‏شوند، عبارت ‏اند از: واژه‏پژوهی «عالمین»، کاربردهای «عالمین» در قرآن، تعدّد عوالم و جمع‏بندی تفسیر (رَبّ العالَمینَ).

واژه‏پژوهی «عالَمين»

«عالَمین»، جمع «عالَم» از مادّه «ع ل م» است. ابن ‏فارِس، گوهر معنایى آن را نشانه دانسته و در تبیین آن، گفته است:

نیکوکاران، بزرگ‏ترین مظهر ربوبیّت الهى برای تبهکاران است.

آیات قرآن، با صراحت اعلام مى‏کنند که پاداش نیکوکاران و کیفر تبهکاران در جهان پس از مرگ، با حکمت آفرینش و سامان دادنِ صحیح نظام هستى و حق بودنِ خلقت، پیوندى ناگسستنى دارند و با گسستن این پیوند، نه‏تنها خلقت انسان، بلکه خلقت زمین و آسمان، باطل و بیهوده مى‏گردد.

۳. در قرآن، واژه «ربّ» در همان معناى لغوى این کلمه به کار رفته است؛ ولی گستره مصادیق آن به گونه‏اى است که بدون در نظر گرفتنِ آیاتى که به این مصادیق اشاره دارند، نمى‏توان به مفهوم دقیق قرآنى آن رسید.

۴. ترجمه «ربّ» به «پروردگار»، در صورتى صحیح است که آن را ناقص و از ریشه «ر ب و» یا «رب ی» بدانیم؛ امّا همان طور که توضیح داده شد، واژه‏شناسان، این کلمه را مضاعف و از مادّه «ر ب ب» دانسته‏اند. افزون بر این، کاربردهاى قرآنى و حدیثىِ این واژه، با ناقص بودن مادّه آن و در نتیجه با ترجمه این نام به «پروردگار»، هماهنگ نیست. ترجمه به واژه «پروردگار» تنها مناسب استعمال در مواردى است که در آنها مفهوم تربیت و پرورش نهفته است؛ ولى در مواردى که تربیت بى‏معناست، مثل «ربّ السموات»، «ربّ الأرض» و «ربّ الکعبه»، به‏ کارگیرى این لفظ، تناسبى ندارد. چنانچه این واژه را از مادّه «ر ب ب» بگیریم و به معناى «سامانده» ترجمه کنیم، با همه مصادیق قرآنى و روایى این واژه، هماهنگ است.^۱

۵. ربوبیّت الهى و ساماندهى امور آفریده‏ها توسّط آفریدگار، جبرى است، بدین معنا که همه آفریده‏ها، بخواهند یا نخواهند، مربوب خداوند سبحان‏ اند و زمام همه امور آنها به دست قدرت بى‏پایان اوست، چنان که از امیر موحّدان نقل کرده‏اند: