یا خَیرَ حامِدٍ وَ مَحمودٍ!^۱

۰.اى بهترین ستاینده و ستوده!

امّا جز خداى سبحان، هیچ کس نمى‏تواند او را چنان که هست، بشناسد:

۰.(وَ لٰا یُحِیطُونَ بِهِ عِلْماً.^۲

۰.دانش‏ آنان، او را فرا نمی‏گیرد).

از این رو، شایسته است که حمدگویى دیگران، همراه تسبیح باشد. حتّى بهتر است که تحمید خدا با تسبیح او آغاز شود:^۳

۰.(وَ ٱلْمَلائِكَةُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ.^۴

۰.فرشتگان، با ستایش پروردگارشان پیوسته او را تسبیح می‏گویند).

بر این اساس، پیامبر خدا صلی الله علیه و آله - که سرآمدِ اهل معرفت است - در دعایى که راویان هر دو فریق از ایشان نقل کرده‏اند، خطاب به خداى سبحان مى‏فرماید:

۰.لا اُحصى ثَناءً عَلَیکَ، أنتَ كَما أثنَیتَ عَلیٰ نَفسِکَ.^۵

۰.من از عهده ثناى تو بر نمى‏آیم. تو چنانى که خود، خویشتن را ستوده‏اى.

همچنین ادب عبودیّت ایجاب مى‏کند که انسان، در مقام ستایش خداى

اختصاص مطلق «حمد» به خداى سبحان، بدین معناست که هیچ کس و هیچ چیز جز او در نظام هستى به طور مستقل، تأثیرگذار نیست.^۱

چهار. تداوم حمد: جمله «الحمد للّٰه‏»، جمله اسمیّه است و بر دوام و استمرار «حمد» براى خداوند سبحان دلالت دارد؛ امّا در باره این که این جمله انشایى است یا اِخبارى، در نظر ابتدایى، دو احتمال وجود دارد؛ ولى ظاهراً احتمال اوّل، متعیّن است؛ زیرا تحمید با انشا تحقّق مى‏یابد، نه با اِخبار، و از آن جا که گوینده این کلام، خداوند سبحان است، او در باره خود، انشاى حمد کرده است؛ یعنى خود را ستوده است^۲ و بدین سان به دیگران نیز ادب سخن گفتن با خود را آموزش داده است، چنان که از امیرمؤمنان علیه السلام روایت شده که در تحمید خداى سبحان فرموده است:

۰.نَحمَدُهُ كَما حَمِدَ نَفسَهُ وَ كَما هُوَ أهلُهُ.^۳

۰.او را مى‏ستاییم، چنان که خودش را ستوده و آن سان که شایسته آن است.

پنج. کامل‏ترین ستایشگر خدا: ستایش الهى، حاصل شناخت اوست. هر چه شناخت ما از صفات جمال و جلال خداى سبحان بیشتر شود، ستایشمان کامل‏تر مى‏شود. از این رو، بهترین و کامل‏ترین ستایشگر خداوند متعال، خودِ اوست که بیش از هر کس، ذاتِ اقدس خود را مى‏شناسد.

بنا بر این، خداى سبحان، نه‏تنها بهترین ستایش ‏شده است، بلکه بهترین ستایشگرِ خود نیز هست، چنان که در دعایى نقل شده از پیامبر صلی الله علیه و آله مى‏خوانیم: