لِلنَّاسِ حُسْنًا؛^۱ با مردم [به زبانِ] خوش سخن بگویید). این در حالی است که همین مسئولیت بر عهده دیگران در ارتباط با ما هم نیز وجود دارد.

یکی از مسئولیت‏های اجتماعی مهم از نگاه قرآن، «عدالت‏ورزی دائمی» است؛ به این معنا که افراد «عدالت» را سرلوحه رفتار و کردار خود قرار دهند. در تعاملات اجتماعی رفتار و گفتار عادلانه باید تابلوی همگانی باشد. قرآن می‏فرماید: (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُونُوا قَوَّامِینَ بِالْقِسْطِ؛^۲ ای کسانی که ایمان آورده‏اید، پیوسته به عدالت قیام کنید).

در کنار این آیات می‏توان به آیات لزوم جهاد در راه حفظ وطن نیز اشاره کرد که هم مسئولیتی همگانی است و هم افراد جامعه طرف چنین مسئولیتی هستند. خداوند می‏فرماید: (کُتِبَ عَلَیکُمُ الْقِتَال؛^۳ بر شما کارزار واجب شده است).

نکته مهم در اینجا این است که این دوسویه بودن مسئولیت‏پذیری سبب نمی‏شود که در الزام نیز تابع همدیگر باشند؛ یعنی اگر همسایه‏ای به مسئولیت اجتماعی‏اش عمل نکند، مجوز برای دیگران نمی‏شود که حقوق او را نادیده بگیرند؛ بلکه هر کس موظف به ایفای مسئولیت اجتماعی خویش است. خداوند در قرآن کریم می‏فرماید: (یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا عَلَیکُمْ أَنْفُسَکُمْ لا یَضُرُّکُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَیتُم؛^۴ ای کسانی که ایمان آورده‏اید، به خودتان بپردازید. هر گاه شما هدایت یافتید، آن کس که گمراه شده است به شما زیانی نمی‏رساند).

یکی از مصادیق این آیه این است که هر کس باید وظیفه خودش را انجام دهد و مسئولیت‏گریزی دیگران او را دلسرد نکند. البته قرآن راه‏هایی برای جلوگیری از کاهش نرخ مسئولیت‎پذیری اجتماعی دارد که جای بررسی مستقل دارد.

۶. عدم ایراد انگیزه‏های منفعت‏طلبانهٔ اخروی در مساق

به نظر می‏رسد قرآن کریم نگاه منفعت‏گرایانه به زندگی و تعاملات اجتماعی و فردی را تأیید

افراد جامعه ایمانی برای ممانعت از خسران، لازم است دیگری را به حق‏گرایی و شکیبایی در مسیر حق دعوت و سفارش کند؛ بنابراین هر فردی در این ارتباط هم مسئول است و هم طرف مسئولیت دیگران.^۱

همچنین در مساق هر شخصی همزمان که باید امر به معروف کند خود نیز مورد امر به معروف است. قرآن کریم می‏فرماید: (وَلْتَکُن مِّنکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلی الخَیر وَیَأْمُرُونَ بِالمْعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنکَرِ؛^۲ و باید از میان شما، گروهی، [مردم را] به نیکی دعوت کنند و به کار شایسته وادارند و از زشتی بازدارند).

امر به کارهای پسندیده و بازداشتن از زشت‏کاری‏ها مسئولیتی است که هر کس باید به ایفای آن دست زند و طرف این مسئولیت نیز دیگر افراد جامعه ایمانی است؛ لذا هر شخصی در این زمینه نقشی دوسویه دارد.

همچنین هر یک از ما حق خویشاوندی^۳ و یا حق همسایگی^۴ و یا حق اخوت ایمانی^۵ بر دیگران داریم و متقابلاً آنان نیز همین حقوق را دارا هستند؛ بنابراین به شکلی دوسویه مسئول و طرف مسئولیت هستیم. فراتر از این، آیات قرآن حتی برای همنوعان حقوقی را اثبات کرده است. برای نمونه آیاتی که سخن از هدایت و ارشاد افرادی مسئولیت‏پذیر در جوامع کافر دارند،^۶ و نیز آیاتی که برای مطلق محرومان حقوق مالی تعیین می‏کنند^۷ گواه حق همنوعان هستند. بنابراین هر انسانی به حکم انسانیت بر دیگران حقوقی دارد که متقابل است.

افزون بر اینها هر یک از ما عضوی از یک جامعه هستیم و مشمول آیاتی هستیم که ما را به برخورد نیکوی اجتماعی فرامی‏خوانند. ما مخاطب این آیه قرار داریم که می‏فرماید: (قُولُواْ