می‏سازید، بیزارم‏).

این گزارش، گویای اظهار برائت آشکار از منکر در برابر کل جامعه است؛ یعنی گاه دامنه این مسئولیت به این حد پهناور می‏گردد که شخص یک‏تنه در برابر یک جامعه قرار می‏گیرد و بدون واهمه آنان را نهی از منکر می‏کند. بنابراین در ایفای مسئولیت‏های اجتماعی نباید به سبب تنها بودن عقب کشید و از آن صرف‏نظر کرد.

نقش خواص

نهی از منکر یک مسئولیت همگانی است و تا زمانی که منکر باقی است لازم است هر که با آن مواجه می‏شود یا از آن باخبر می‏شود - ولو یک نفره^۱ - مسئولانه برخورد کند. در عین حال نهی از منکر برای خواص جامعه سزاوارتر است؛ چراکه هم از سوی جامعه پذیرش بیشتری دارند هم می‏توانند از غرض خود بهتر دفاع کنند و از لغزش‏ها نیز مصونیت بیشتری دارند.

ازاین‎رو در قرآن کریم گاه این مسئولیت را وظیفه خواص جامعه معرفی می‏کند.^۲ یا هنگام گزارش اقدامات مسئولانه در این زمینه از خواص جامعه نمونه‏هایی را بیان می‏کند و سپس به الگوگیری از آنان تنبه می‏دهد.^۳

برای نمونه قرآن می‏فرماید: (لَوْ لا یُنْهاهُمُ الرَّبَّانِیُّونَ وَالْأَحْبارُ عَنْ قَوْلِهِمُ الْإِثْمَ وَأَکلِهِمُ السُّحْتَ؛^۴ چرا دانشمندان نصاری و علمای یهود، آنها را از سخنان گناه‏آمیز و خوردن مال حرام، نهی نمی‏کنند؟).

خداوند در اینجا خواص جوامع را سرزنش می‏کند؛ چراکه آنان منکر را بهتر می‏شناسند و در برابر شبهات و لجاجت خلافکاران بهتر قدرت پاسخگویی دارند و از آنان می‏خواهد حتی نسبت به اموری همچون گفتار مردم و درآمدهای آنان نیز حساس باشند و به موقع آنان را نهی کنند و نگویند این امور شخصی است و من فقط در منکرات عمومی و گسترده وارد

نهی از منکر لسانی مصادیق متعددی می‏تواند داشته باشد که یکی از مصادیق یا شیوه‏های آن اظهار مخالفت با امر ناپسند است و این برائت، بسته به موضوع، می‏تواند چنان شدید باشد که از آن تعبیر به «دشمن رفتار شما هستم» نمود؛ چنان‎که حضرت لوط از عمل همجنس‏بازی مردان قوم خود ابراز تنفر عمیق و دشمنی همیشگی کرد.

نکته‏ای که در اینجا وجود دارد این است که هنگام نهی از منکر به این شیوه، باید رفتار را تقبیح کرد نه اینکه فرد را تخریب کرد. چنان‎که لوط فرمود: (إِنِّى لِعَمَلِكُم مِّنَ ٱلْقَالِينَ؛ من پیوسته دشمن کردار شما هستم).

همچنین باید قیام به مسئولیت نهی از منکر کرد، هرچند منکر در مقیاس یک جامعه باشد و ما یک نفر. کسی که مسئولیتی اجتماعی را انجام می‏دهد نباید خود را تنها ببیند چنان‎که لوط خود را یکی از «قالین» (با صیغه جمع) یعنی دشمنان کردار زشت معرفی کرد. این بدین خاطر است که تنها دیدن خود، چه‎بسا رهزن شود و سبب سستی شود. از دیگر سو تهدید شدن و ترس، نباید موجب افول مسئولیت‏پذیری اجتماعی گردد و در برابر تهدیدکنندگان نباید حتی سخنی در جواب آنان گفت بلکه با ناشنیده گرفتن سخن آنان، شدت اهتمام و احساس مسئولیت خود را نشان داد.

نمونه دیگری که در قرآن ذکر شده، داستان حضرت ابراهیم علیه السّلام و اصحاب اوست. خداوند در این باره می‏فرماید: (قَدْ کانَتْ لَکُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِی إِبْراهِیمَ وَالَّذِینَ مَعَهُ إِذْ قالُوا لِقَوْمِهِمْ إِنَّا بُرَآؤُا مِنْکُمْ وَمِمَّا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ؛^۱ قطعاً برای شما در ابراهیم و کسانی که با اویند سرمشقی نیکوست؛ آن‎گاه که به قوم خود گفتند: ما از شما و از آنچه به جای خدا می‏پرستید بیزاریم).

در این آیه به‎صراحت به الگوگیری از اقدام مسئولانه حضرت ابراهیم و پیروان او در ابراز انزجار از مشرکان و خدایان خیالی آنان سفارش شده است.

قرآن باز در جایی دیگر اظهار انزجار و برائت حضرت ابراهیم علیه السّلام را چنین گزارش می‏کند: (قالَ یا قَوْمِ إِنِّی بَرِی‏ءٌ مِمَّا تُشْرِکُونَ؛^۲ ای قوم من! از شریک‏هایی که شما (برای خدا)