خداوند در آیه‏ای دیگر می‏فرماید: (أَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ کانَ مَسْؤُلاً؛^۱ به پیمان [خود] وفا کنید، زیرا که از پیمان پرسش خواهد شد).

عهد، قراردادی است که انسانی متعهد به انجام آن می‏گردد لذا هر عهدی مسئولیت آور است. چنان‎که در قرآن می‏خوانیم: (لَهُمْ فیها ما یَشاؤُونَ خالِدین کانَ عَلی‏ رَبِّكَ وَعْداً مَسْؤُلا؛^۲ جاودانه هر چه بخواهند در آنجا دارند. پروردگار تو مسئول [تحقق‏] این وعده است) در این آیه وعده متصف به وصف مسئول شده است یعنی هر کس تعهدی می‎کند باید به آن عمل کند.

از دیگر سو زندگی اجتماعی مبتنی بر شماری از پیمان‏ها و قراردادهای نوشته و نانوشته است. بنابراین آیه نخست نشان می‎دهد که هر انسانی در برابر مفاد این پیمان‏ها مسئولیت دارد و باید جوابگوی آنها باشند خواه منشأ این پیمان‏ها، درونی باشد یا مفاد آنها از سوی جامعه یا دیگر افراد مورد مطالبه باشند، خواه مکتوب باشند و خواه قراردادها و پیمان‏های نانوشته اجتماعی باشند. انسان در برابر همگی این پیمان‏های تکلیف‏آور مسئولیت دارد. یعنی انسان اجتماعی همواره مسئول است و همواره مسئولیت دارد.

همچنین در سوره حجر می‎خوانیم: (فَوَرَبِّك لَنَسَلَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ * عَمَّا کَانُواْ یَعْمَلُون؛^۳ پس سوگند به پروردگارت که از همه آنان خواهیم پرسید، از آنچه انجام می‏دادند).

این آیه نیز به‎صراحت اعلام می‏کند همه انسان‏ها مورد سؤال واقع می‏شوند لذا همه انسان‏ها مسئولیت دارند و خداوند انسانِ بی‏مسئولیت خلق نکرده است.^۴

بنابراین اصل مسئولیت انسان، اصلی همگانی و فراتاریخی است که پذیرش آن دریچه

و پسر نوح در طرف مقابل، با وجود زمینه‏های سلامتی و پاکی، دچار انحراف شدند.^۱

۳. اصل مسئولیت انسان

یکی از پرسش‏های مهم در بحث جاری این است که اصل، مسئولیت انسان است یا عدم مسئولیت؟ مراد از اصل، همان امر مبنایی و ثابت است نه اصل به معنای حالت اصلی و اولیه که در فضای جهل و شک باید به آن رجوع کرد.

اهمیت این پرسش ناشی از این نکته است که پذیرش اصل مسئولیت انسان سبب می‏شود انسان در پی شناخت مسئولیت‏های خود باشد، به‎ویژه با عنایت به معنای پیشینی مسئولیت، یعنی مرحله خواست و اقدامات تأمین‎کننده حقوق؛ درحالی‎که اگر این اصل را نپذیریم، حتی با اذعان به اختیار نمی‏توان انتظار داشت اشخاص به مسئولیت پیشینی خود حساس باشند و در صدد شناخت تکالیف اجتماعی باشند بلکه بیشتر توجه فرد به ترک کارهایی است که او را در معرض سرزنش قرار می‏دهد.

تبیین دیدگاه قرآنی

در دیدگاه فرهنگ انسان‏محور، اصل عدم مسئولیت انسان است ولی در نگاه وحیانی اصل مسئولیت انسان است.

در قرآن به شکل صریح آمده است: (أَيَحْسَبُ ٱلْإِنسَانُ أَن يُتْرَكَ سُدًى؛^۲ آیا انسان گمان می‏کند بیهوده به حال خود رها می‏شود؟!).

خداوند در این آیه می‏فرماید: آیا آدمی می‏پندارد که او را بیهوده و رها و بدون مسئولیت فرو گذارند که در دنیا تکالیفی نداشته باشد و در آخرت برانگیخته و حسابرسی نشود و پاداش و کیفر نبیند. واژه «الانسان» در آیه شامل همه انسان‏ها حتی افراد غیرمسلمان می‏شود. بنابراین انسان به جهت انسانیتش دارای تکلیف و مسئولیت است و بی‏مسئولیتی در این جهان برای انسان وجود ندارد و کسی نمی‏تواند خود را فارغ از مسئولیت ببیند.