تأثیر از امامیه، همه معارف را اضطراری و غیراختیاری پنداشتند؛ هرچند به دلیل دیگر مبانی اعتزالی نتوانستند بسته معرفتی درست و حسابی تولید و از آن دفاع کنند. بنابراین، شاید این‌که فردی چون ثُمامة بن اشرس - از معتزلیان بغداد - بر خلاف استادش (بشر بن معتمر) همه معارف را اضطراری و غیراختیاری به شمار می‌آورد، در اثر رویارویی با برخی امامیان و به‌ویژه در اثر آشنایی با دیدگاه امام رضا علیه السلام باشد که از چند و چون نظریه صنع اللّه بودن معرفت از منظر امام رضا علیه السلام آگاه شد و آن ‌را دریافت کرد.

بعید نیست جاحظ به دلیل آگاهی کاملش از اقوال و دیدگاه‌های امامیه، همه معارف را اضطراری می‌دانست،^۱ اما هنگامی که خواست بر اساس مبانی و مؤلفه‌های فکری اعتزال آن را نظریه‌پردازی کند، چون باوری به معرفت فطری نداشت به معرفت طبعی روی آورد و سعی کرد معرفت اضطراری را محملی برای نظریه استطاعت و اختیار معتزلی قرار دهد. با این حال، چون هم در مبانی و مبادی و هم در مرحله نظریه‌پردازی و تبیین، نقاط ضعف و ابهام پرشماری داشت و با برخی مبانی اعتزال، تناسب نداشت، مورد بی‌مهری اکثر معتزلی‌های پس از خود قرار گرفت و از همه طرف - چه از جانب اعتزال بصره و چه از جانب اعتزال بغداد - به آن تاخته شد و در بوته نقد و بررسی قرار گرفت.^۲

الِاضْطِرَارِ إِلَیْهِمْ‏ أَنَّهُمْ مَصْنُوعُونَ وَأَنَّ صَانِعَهُمْ غَیْرُهُمْ وَلَیْسَ مِثْلَهُم‏.^۱

با این تفاوت که امامیان روایات متعددی درباره معارف به طور عموم و معرفة اللّه به طور خصوص، ذکر کرده‌اند و این تحقق معرفت غیراختیاری و با اندک التفات و توجه را با انگاره معرفت فطری سرشته شده در عالم ذر تبیین کرده‌اند؛ در حالی‌که ابوهذیل باوری به نظریه‌ معرفت فطری و سرشته شده در نهاد انسان‌ها نداشت و در نتیجه، مجبور بود نظریه خود را با بدیهی بودن وجود خداوند یا چیزی قریب به آن، به سرانجام برساند؛ از این‌رو، بعید نیست ابوهذیل در اثر مباحثه و مواجهه با هشام و از طریق او با آموزه‌های حضرات ائمه علیهم السلام آگاهی یافته و به وسع خود و متناسب با مبانی فکری خود از آن بهره برده است.

فردی چون بِشربن معتمر نیز به دلیل مراوده با امامیان و آشنایی‌اش با دیدگاه‌های متکلمان امامیه، و معیار و ملاک امامیان در مسئله معرفت اضطراری به‌خوبی دریافته بود که انگاره معرفت اضطراری در میان امامیه معرفت بدیهی و بی‌نیاز از نظر و استدلال نیست، بلکه معرفتی است که تحقق آن از حوزه اراده و اختیار انسان خارج است. این بود که با همان ملاک و معیار امامیان نخستین (غیراختیاری بودن معرفت) به موضوع معرفت پرداخت، هرچند بر اساس مبانی و اصول فکری اعتزال درصدد بود تا اثبات کند که همه معارف در انسان‌ها - حتی معارف حسی - ارادی و اختیاری‌اند. بلافاصله دیدگاه او مورد نقض و ابرام نسل بعدی از اهل اعتزال (اصحاب معارف) قرار گرفت، به طوری که بسان امامیه هم ملاک و معیار معرفت اضطراری را غیراختیاری به حساب آوردند و هم بر خلاف بِشر بن معتمر، معتقد شدند همه معارف، اضطراری‌اند.

از این‌رو، دور از ذهن نیست که گفته شود اصحاب معارف از اهل اعتزال به