که در شهریورماه ۱۳۹۰ در دانشگاه قرآن و حدیث (دار الحدیث) دفاع شده است. این پایان‌نامه گرچه به مسئله علم و معرفت امامیه در مدرسه کوفه و بغداد پرداخته، اما اولاً، تنها به معرفت اضطراری خاص (معرفة اللّه فطری و معارف بنیادین دینی) پرداخته و نه همه معارف بشری - اعم از دینی و غیردینی - و نیز به چیستی‌شناسی اضطراری بودن معارف نپرداخته، همان‌طور که با جریان‌های فکری رقیب (اهل حدیث و معتزله) مقایسه نکرده است.

۲. کتاب معرفت طبعی جاحظ، نوشته فاطمه سلیمانی درّه ‌باغی که در انتشارات دانشگاه امام صادق علیه السلام به چاپ رسیده است. این کتاب تنها به تبیین نظریه معرفت طبعی از دیدگاه جاحظ پرداخته و حتی به تطور و تحول اندیشه معرفت اضطراری اصحاب حدیث معتزله نیز نپرداخته است.

۳. کتاب توحید الامامیه، نوشته آیت اللّه ملکی میانجی، از انتشارات موسسه نبأ تهران. این کتاب هم تنها به مسئله فطری بودن معرفة اللّه و معارف بنیادین دینی پرداخته و به اضطراری بودن همه معارف و نیز چیستی‌شناسی آن با نگاه تاریخی نپرداخته است.

۴. کتاب معرفت فطری خدا، نوشته رضا برنجکار، تهران، موسسه نبأ و پایان‌نامه کارشناسی ارشد با عنوان بررسی معرفة اللّه باللّه، نوشته عطار نژاد، که در سال ۱۳۹۰ در دانشکده علوم حدیث دفاع شده است، نیز تنها به مسئله معرفت فطری از نقطه نظر آیات و روایات پرداخته‌اند و در نتیجه، نسبت به موضوع تحقیق پیش‌رو اَخصّ‌اند.

۵. کتاب توحید، سید محمد بنی‌هاشمی، دفتر اول تا سوم، از انتشارات مرکز فرهنگی منیر تهران.

۶. آثار آیت‌اللّه شاه آبادی از جمله شذرات المعارف و رشحات البحار نیز به اندیشه امامیان نخستین نپرداخته و تنها به تبیین مسئله فطرت و امور فطری پرداخته

با دیدگاه برخی بزرگان میانی آنان چون بربهاری و ابن حزم هم‌خوانی و هماهنگی دارد، می‌توان به نتایج به دست آمده اعتماد پیدا کرد.

در گفتار مربوط به اندیشه معتزله هم در کتاب‌های مقالات و هم در کتاب‌های کلامی، گزارش‌های خوبی - به‌ویژه در جلد دوازدهم کتاب المغنی قاضی عبدالجبار - ثبت شده است؛ البته، با توجه به آن‌که دیدگاه اصحاب معارف از معتزله (معتقدان به معارف اضطراری) در کتاب‌های مخالفان معارف اضطراری، دقیق و کامل تبیین نشده بود، از منابع خود اصحاب معارف از جمله مهم‌ترین و قدیمی‌ترینِ آنها یعنی رساله جاحظ با عنوان المسائل و الجوابات فی المعرفة بهره برده و سعی شد تطور اندیشه‌های معتزله نشان داده شود.

در گفتار مربوط به اندیشه امامیه در مدرسه کلامی بغداد، منابع مختلف مقاله‌نگاری و کلامی و تاریخی موجود بود و از بررسی آنها دیدگاه بغدادی‌ها و تفاوت اندیشه آنان با کوفی‌ها و قمی‌ها آشکارا و به روشنی قابل شناسایی بود.

بنابراین، هدف اصلی تحقیق پیش‌رو، در واقع، بازشناسی و بازسازی و ارائه تبیینی نو از یک نظریه کهن در حوزه معرفت دینی و همچنین تبیین بخشی از تاریخ اندیشه و تفکر اسلامی است که از رهگذر آن منظومه جامع اندیشه اصیل کتاب و سنتِ ناظر به معرفت اضطراری و معرفت اکتسابی، مورد توجه قرار می‌گیرد.

تاکنون در خصوص عنوان «معرفت اضطراری» و مقایسه همه جانبه آن با دیدگاه اهل حدیث و معتزله، پژوهش مستقلی به سامان نرسیده است. البته، در خصوص برخی مؤلفه‌های پژوهش حاضر، پژوهش‌هایی انجام شده است، همان‌‌‌‌‌‌‌طور که در خصوص معرفت اضطراری خاص (معرفت فطری) نگاشته‌هایی وجود دارد؛ از جمله:

- پایان‌نامه کارشناسی ارشد با عنوان بررسی تطبیقی علم و معرفت در مدرسه کوفه و بغداد، نگاشته محمدحسین منتظری و راهنمایی دکتر محمد تقی سبحانی