اما این‌که بسیاری از استدلال‌های متکلمان در زمان صحابه و تابعین نبوده، این استدلال درباره بسیاری از فروعات فقهی نیز صادق است؛ یعنی بسیاری از استدلال‌های فقها در زمان صحابه و تابعین نبوده است. بنابراین، باید بگوییم برای عوام و غیرمتخصصان، علم اجمالی کفایت می‌کند و تا زمانی که شبهات، آنها را به شک و تحیّر نیندازند، همین مقدار کافی است و اگر شبهه‌ای وارد شود، در حدّ رفع همان شبهه باید تلاش کنند و پی‌گیر باشند و این در مورد افراد، به اختلاف احوال آنان متفاوت است.^۱

شیخ طوسی در تبیین اکتسابی و عقلی بودن معرفت می‌گوید: «معرفت» همان «علم» است^۲ و علمْ آن چیزی است که سکون و آرامش نفس را به همراه دارد و علم بر دو نوع است: ضروری و اکتسابی؛ علم ضروری، علمی است که فعلِ غیرِ ما در ماست و در اختیار ما نیست، اما علم مکتسب از افعال خود ماست.^۳ سپس بیان می‌کند: «نظر» همان «تفکر» است و تفکر یعنی تأمل کردن در یک چیز. اما درباره این‌که چرا نظر و تفکر بر انسان واجب است، مانند سید مرتضی می‌گوید: دلیل وجوب نظر و فکر، خوف و ترس از ضرری است که در ترکِ آن وجود دارد، به‌گونه‌ای که این ترسِ نفسانی، تنها با نظر و تفکر برطرف می‌شود. این ترس،

ضروری بود، حضرت ابراهیم علیه السلام پس از انکار الوهیت ستارگان، ماه و خورشید، به استدلال احتیاجی نداشت، بلکه با آنان می‌بایست چنین صحبت می‌کرد: چگونه ستارگان را می‌پرستید، در حالی که بالضروره می‌دانید آنها حادث‌اند؟! در حالی‌که حضرت ابراهیم پس از انکار خدایانشان، با استدلال با آنان احتجاج کرد.^۱

شیخ طوسی درباره تقلید هم می‌گوید:

۰.راه تقلید اگر بدون استدلال و حجت باشد، عقلاً قبیح است و اگر از راه حجت و استدلال باشد، همان راه «نظر و استدلال» خواهد بود؛ بنابراین، تقلید بدونِ دلیل حتی اگر از موحّد هم باشد، ارزشمندتر از تقلیدکردنِ ملحد نخواهد بود.^۲

وی با اشاره به شبهات معتقدان به ضروری بودن خداشناسی به این‌که اگر خداوند تنها از راه استدلال نظری و تفکر شناخته می‌شد، لازمه‌اش آن بود که ایمانِ بسیاری از عوام (و حتی برخی فقها، ادبا و نیز ایمان اکثر صحابه و تابعین)، ناصحیح و باطل باشد، چون از راه استدلال نظری به خداشناسی نرسیده‌اند و در این‌صورت تنها برخی از متکلمان و اهل استدلال، ایمان درست و صحیح باید داشته باشند، چنین پاسخ می‌گوید: این غلط فاحش و مغالطه است، زیرا منظور از استدلال و نظر، مناظره و محاجه نیست که متکلمان انجام می‌دهند، بلکه منظور وجوب نظر و فکر در ادله توحید، عدل و دیگر اصول اعتقادی است که در قرآن تنبّه به آن فراوان آمده و در بسیاری از موارد، به تفکر و نظر سفارش کرده است و این‌که مؤمن در درون خود با حجت و دلیل به اعتقادش رسیده باشد؛ در حالی که در کلامِ بسیاری از صحابه و تابعین و حتی مردمِ عوام، استدلال‌هایی برای اثبات توحید دیده می‌شود.^۳