اما خداوند هم داعی و خاطر، انجام و ترک را آفریده تا آدمی با شرایط مساوی و با اختیار کامل انجام یا ترک را انتخاب کند؛ در نتیجه، با اختیار و اراده خویش یا مؤمن می‌شود یا کافر و ملحد. پس همه انسان‌ها مکلّف هستند که خداوند را بشناسند و این نخستین تکلیف آنهاست.

معمّر بن عباد سُلمی

معمر بن عباد سلمی (م ۲۱۵/ ۲۲۰) که یکی دیگر از اندیشوران اعتزال و هم طبقه با نظّام است، با همان ملاک و معیار اضطراری بودن معرفت (بی‌نیازی از نظر و استدلال)، افزون بر معارف به دست آمده از حواس پنج‌گانه و نیز معرفت به دست آمده از طریق اخبار و در مقام تخاطب، معرفت و شناخت انسان به احوالات نفسانی‌اش و همچنین معرفت انسان به برخی معارف ابتدایی و بدیهی مانند این‌که انسان از دو حال خارج نیست: یا قدیم است و یا حادث، را ضروری می‌دانست^۱ و چون انسان معرفت دارد بر این‌که قدیم نیست، بالضرورة و بدون نیاز به استدلال و برهان، متوجه می‌شود حادث و مخلوق است و از این رهگذر به شناخت آفریننده خود پی می‌برد.^۲

در نتیجه، او برخلاف نظّام و همسو با ابوهذیل، اصل وجود صانع را ضروری می‌دانست؛ به این معنا که اصل وجود خداوند (صانع عالم) نیازی به نظر و استدلال ندارد.^۳

البته، نظّام نیز، معرفت ‌النفس را ضروری می‌داند، ولی معرفة اللّه را اضطراری نمی‌داند؛ از این‌رو، او واجب نخستین را کسب معرفة اللّه می‌داند که وقت آن هنگامی است که طفل به بلوغ عقلی برسد و خود را بشناسد؛^۱ بر این اساس، طفل پس از شناخت خویش، باید مهلت^۲ نظر و فکر و استدلال داشته باشد تا بتواند معرفة اللّه را کسب کند.^۳ از نظرگاه نظّام کسب معرفة اللّه فعل اختیاری انسان است و در مبنای او فعل اختیاری شرایطی دارد؛ از جمله این‌که باید در انسان میان دواعی انجام یا ترک آن، تساوی برقرار باشد، تا انسان مضطر و ملجأ به انجام یا ترک نباشد و به بیان دیگر، مختار باشد.

بر این اساس، او معتقد بود ‌که خداوند - برای آن‌که انسان‌ها به تکلیف نخستین خود متوجه شوند و با فعل اختیاری خود آن ‌را کسب کنند - در قلب هر انسانی دو «خاطر» یا «داعی» می‌آفریند که یکی از آنها او را به معرفت و نظر و استدلال فرا می‌خواند و انگیزه می‌دهد، و دیگری بر ضد آن فرا می‌خواند، تا در مقام عمل انگیزه فعل یا ترک در انسان، یک‌سان باشد و گرنه اگر تنها «خاطرِ» انجام فعل را می‌آفرید (تنها انگیزه انجام فعل معرفت را ایجاد می‌کرد)، در انسان عدم تساوی دواعی به وجود می‌آمد که با اختیار انسان ناسازگار بود و به إلجاء و إضطرار^۴ می‌انجامید.^۵