گفتار سوم:

معرفت اضطراری در اندیشه امامیان در مدرسه قم

درآمد

با انتقال میراث حدیثی کوفه به قم در آغاز سده سوم هجری، مدرسه‌ای^۱ با محوریت قم پدید آمد. اصول اندیشه و روش‌شناسی مدرسه قم، در واقع، امتداد جریان محدّث‌-متکلمان کوفه بود و مبانی اندیشه‌ای آنان را در قم ادامه دادند. جریان حدیثی - کلامی به تبیین باورهای اعتقادی در چارچوب نص ملتزم بود.

در قم، چند جریان فکری پویا و فعال بوده است، اما در این میان سه جریان فکری اصلی را می‌شود رهگیری کرد: الف) جریان فکری احمد بن محمد بن عیسی اشعری، که گسترده‌ترین و مهم‌ترین خط فکری قم به شمار می‌آمد و از سوی شاگردانی چون محمد بن حسن صفار، سعد بن عبداللّه اشعری، محمد بن یحیی العطار، ‌عبداللّه بن جعفر حمیری منتشر می‌شد؛ ب) جریان فکری ابراهیم بن هاشم که از شاگردان یونس بن عبدالرحمن بود و بیشترین نقش را در انتقال خط فکری

معرفت فطری را در سرشت انسان‌ به ودیعت گذاشته، ولی بالفعل شدن آن در این دنیا منوط و مشروط به خِرَدورزی و استدلال است.

البته، در مبنای اصحاب امامیه، معرفة اللّه عقلی، خود به‌گونه‌ای معرفت اضطراری است به این معنا که حتی در صورت نظر و استدلال عقلی برای رسیدن به معرفة اللّه، باز برآیند معرفت، اضطراری و صنع اللّه است. به بیان دیگر، معرفة اللّه عقلی، بسان دیگر معارف نظری، اضطراری به معنای عام است و افاضه معرفت از جانب خداوند متعال است؛ در نتیجه، در عین عقلی بودن، منافاتی با دیدگاه اضطراری بودن همه معارف ندارد. با این بیان معلوم می‌شود منظور از اضطراری بودن معارف (چه در معرفت اضطراریِ خاص و چه در معرفتِ اضطراری عام) نزد امامیه به معنای بدیهی (ضروری منطقی) نبوده و به این معنا نبوده که همه معارف بدون تأمل و نظر و خود به‌ خود حاصل می‌شوند.