غفلت۱ ، شک۲ ، نفاق۳ و... نشان میدهد. نتیجه اینکه احتمال میدهیم، مفهوم غضب نیز، مانند کفر، با یک ردیف مفاهیم مشابهی، مانند انکار طرف مقابل، انکار حقیقت، ضعف و بیتدبیری، دشمنی و انتقامجویی، ارتکاب فسق و جهل و نادانی مرتبط باشد. بررسی دقیقتر روایات کفر و غضب ما را به دو گروه از مقومات کفر میرساند:
اول: مقومات عاطفی _ هیجانی؛
دوم: مقومات شناختی _ عقلی.
روایت طرح شده در اول بحث میتواند، گروهی از مقومات نوع اول را برای ما
1.الإمامُ علی علیه السلام: (بُنِی الكُفرُ عَلَی أَربَعِ دَعَائِمَ: عَلَی الجَفَاءِ، وَ العَمَی، وَ الغَفلَةِ، وَ الشَّكِّ. فَمَن جَفَا فَقَدِ احتَقَرَ الحَقَّ، وَ جَهَرَ بِالبَاطِلِ وَ مَقَتَ العُلَمَاءَ وَ أَصَرَّ عَلَی الحِنثِ العَظِیمِ. وَ مَن عَمِی نَسِی الذِّكرَ، وَ اتَّبَعَ الظَّنَّ، وَ طَلَبَ المَغفِرَةَ بِلا تَوبَةٍ وَ لا استِكَانَةٍ. وَ مَن غَفَلَ حَادَ عَنِ الرُّشدِ، وَ غَرَّتهُ الأَمانِی، وَ أَخَذَتهُ الحَسرَةُ وَ النَّدَامَةُ، وَ بَدَا لَهُ مِنَ اللهِ مَا لَم یكُن یحتَسِبُ. وَ مَن عَتَا فِی أَمرِ اللهِ شَكَّ، وَ مَن شَک تَعَالَی عَلَیهِ، فَأَذَلَّهُ بِسُلطَانِهِ، وَ صَغَّرَهُ بِجَلالِهِ، كَمَا فَرَّطَ فِی أَمرِهِ فَاغتَرَّ بِرَبِّهِ الكَرِیمِ). امام علی علیه السلام: «كفر، بر چهار پایه استوار است: بر نادانی، كوردلی، غفلت و شک ؛ زیرا كسیكه نادان باشد، حق را كوچک شمارد و آشكارا دم از باطل زند و با دانایان دشمنی ورزد و بر گناه بزرگ پای فشرد و كسیكه كوردل باشد، یاد خدا را به فراموشی سپارد و از گمان پیروی كند و بدون توبه و زاری، طالب آمرزش باشد و كسی كه غافل باشد از راه راست منحرف شود و آرزوها او را بفریبد و دریغ و پشیمانی فرایش گیرد و از جانب خداوند، چیزی برای او رقم خورد كه گمانش را هم نمیكرد و كسیكه از فرمان خدا سركشی كند، دستخوش شک شود و هركه به شک درافتد، خداوند بر او بزرگی كند؛ پس با قدرت خود او را خوار گرداند و با جلال و شكوه خویش وی را حقیر سازد، همچنان كه در كار خود كوتاهی كرد و به پروردگار مهربان و بزرگوار خود مغرور شد».
كنز العمّال، ج۱۶، ص۱۹۰.
2.همان.
3. (وَلیعلَمَ الَّذِینَ نَافَقُوا وَقِیلَ لَهُم تَعَالَوا قَاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللهِ أَوِ ادفَعُوا قَالُوا لَو نَعلَمُ قِتَالاً لاَّتَّبَعنَاكُم هُم لِلكُفرِ یومَئِذٍ أَقرَبُ مِنهُم لِلإِیمَانِ یقُولُونَ بِأَفوَاهِهِم مَّا لَیسَ فِی قُلُوبِهِم وَاللّهُ أَعلَمُ بِمَا یكتُمُونَ) ؛ «و نیز برای این بود كه منافقان شناخته شوند؛ آنهایی كه به ایشان گفته شد: «بیایید در راه خدا نبرد كنید! یا (حد اقل) از حریم خود، دفاع نمایید!» گفتند: «اگر میدانستیم جنگی روی خواهد داد، از شما پیروی میكردیم. (اما میدانیم جنگی نمیشود)». آنها در آن هنگام، به كفر نزدیكتر بودند تا به ایمان، به زبان خود چیزی میگویند كه در دلهایشان نیست و خداوند از آنچه كتمان میكنند، آگاهتر است».
آلعمران: ۱۶۷.