داغدیده توان خود را به کار می‌گیرد تا ارزیابی واقعی‏تری از موقعیّت داشته باشد و به سؤالاتی همانند: «آیا با این فقدان همه چیز از دست رفته است؟» و«آیا با این فقدان همه چیز پایان یافته است؟» پاسخی منطقی بدهد. برای ارزیابی منطقی، افزون بر اینکه آنچه از دست رفته، نادیده گرفته نمی‏شود، به جنبه‏های مثبت آن توجّه می‏شود. برای نمونه، انجام دادن هر کارى بدون مزد، تحمّل‏ناپذیر است؛ اما اگر با اجر و پاداش، همراه باشد، حتى اگر سخت و طاقت‏فرسا هم باشد، قابل تحمّل خواهد بود. این بدان جهت است که پاداش، منبع تقویت‏کننده‏اى است که توان انسان و انگیزه او را افزایش می‏دهد. هرچه پاداش، بزرگ‏تر باشد، اثر تقویتى آن نیز بیشتر خواهد بود.

حوادث ناخوشایند، بدون پاداش و اجر نیستند. بخش عمده‏اى از بى‏تابى انسان، به دلیل بى‏توجهى به «پاداش» مصیبت‏هاست. وقتى سختى‏ها بدون پاداشْ ارزیابى شوند، میزان فشار روانى به‏شدت افزایش می‏یابد؛ اما اگر به پاداش داشتن آن توجّه شود، از میزان فشار روانى کاسته خواهد شد. بنابراین، توجّه به پاداش، یکى از شیوه‏هاى کاهش اضطراب است^۱. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در این باره می‏فرماید:

لَو تَعلَمونَ ما ذُخِرَ لَکُم ما حَزِنتُم عَلی ما زُوِیَ عَنکُم.^۲

۰.اگر آنچه را براى شما ذخیره شده، می‏شناختید، بر آنچه از شما گرفته شده، غمگین نمی‏شُدید.

علت بیان اجر صبر و بردبارى در متون دینى، توجه دادن مردم به پاداش آن است که بیان آن از مجال این بحث، خارج است. مهم این است که اصل پاداش‏دارى سختى‏ها را نباید فراموش کرد یا آنها را دست‏کم گرفت. عبدالله بن ابى‏یعفور، به‏شدت بیمار می‏شود و از دردهاى خود به امام صادق علیه السلام شکایت می‏کند. حضرت می‏فرماید:

لَو یَعلَمُ المُؤمِنُ مَا لَهُ مِنَ الأَجرِ فِی المَصائِبِ، لَتَمَنَّی أنَّهُ قُرِضَ بِالمَقاریضِ.^۳

و از آنجا که بیشتر فقدان‏ها ناراحت کننده‏اند، پذیرفتن آنها به عنوان مسائل واقعی و سپری‌کردن فرایند سوگواری به نحوی مناسب، مطلوب است. پس از آنکه فقدان را به عنوان موضوعی که شایسته سوگواری است، پذیرفتید، کدام ارزیابی ثانویه را می‏توانید انجام دهید؟ مقابله موفق با فقدان، به معنای متمرکز شدن بر آن و برگرداندن آن به حالت اوّل نیست. در ارزیابی ثانویه لازم است فرایند سوگواری را بپیمایید. سوگ فرایندی فعال است و احساسات گوناگون شما را متأثّر می‏‏کند^۱.

ارزیابی منطقی ما از فقدان، وابسته به شناخت ما از خدا، خود، دیگران و دنیاست. مجموعه تعالیم اسلام را نیز می‏توان در چهار محورِ ارتباط انسان با خدا، با خود، با دیگران و با طبیعت جای داد^۲. اگر انسان‏ها بخواهند تسلّط بیشتری بر زندگی خویش داشته باشند، لازم است دربارهٔ این چهار حیطه، شناخت بیشتری پیدا کنند تا در مواجهه با موقعیّت‏های زندگی، تدبیر بیشتری داشته باشند؛ چراکه دنیای ما همواره با اضطراب و تنیدگی همراه است و با موقعیّت‏های ناخوشایند مواجه خواهیم بود. امام علی علیه السلام می‏فرماید:

الدَّهرُ یَومانِ: یَومٌ لَکَ و یَومٌ عَلَیکَ؛ فإذا کانَ لَکَ، فَلا تَبطَرْ و إذا کانَ عَلَیکَ فَاصبِر.^۳

۰.روزگار، دو روز است: روزى به کام تو و روزى به زیان تو؛ هرگاه به کام تو گشت، سرمست مشو و چون به زیان تو شد، شکیبا باش.

هرچه انسان در چنین اوضاعی، شناخت بیشتری درباره خود و محیط پیرامونی خویش داشته باشد بهتر می‏تواند اوضاع را مدیریت کند و هرچه وجودش ناشناخته‏تر و از درک شرایط ناتوان‏تر باشد، با مشکلات بیشتری در پذیرفتن شرایط اضطراب‏زا رو ‏به رو خواهد شد. فقدان و سوگ نیز از این قاعده مستثنا نیستند. در ارزیابی منطقیِ فقدان، فرد