ماهیّت شادی

در تبیین ماهیّت شادی، دیدگاه‏های متفاوتی وجود دارد که هر دیدگاه به تبیین جنبه‏ای از این مفهوم کمک کرده است. حکما بر این باورند که احساسات، سطحی‏ترین و آشکارترین مرتبه از مراتب نفس‏اند؛ یعنی اگر از عمیق‏ترین نقطه روح و نفس انسانی به طرف ظواهر سطحی نفس بالا بیاییم، از مراتب مختلف نفس خواهیم گذشت و در نهایت به مرتبه سطحی و آشکار احساسات و انفعالات می‏رسیم^۱. برای مثال، هنگامی که انسان دوستی را ملاقات می‏‏کند یا لحظاتی را به شنا کردن می‏گذراند، حالتی انفعالی و احساسی در سطح نفس وی پدید می‏آید که «نشاط» نام دارد و هنگامی که چیزی را دوست دارد و برای رسیدن به آن می‏کوشد اما به خواست خود نمی‏رسد، حالت انفعالی و احساسی در سطح نفس وی پدید می‏آید که «حزن و اندوه» نام دارد و در مقابل اگر به خواسته خود برسد، احساس و حالت دیگری به وی دست می‏دهد که «شادی» نام دارد؛ ولی اگر از اصل خواسته‏ای نداشته باشد تا برای رسیدن به آن به سعی و تلاش بپردازد، نفس و روان چنین انسانی از هر دو حالت غم و شادی، تهی است^۲.

برخی روان‏شناسان نیز شادی را از جمله هیجان‌های مثبت مربوط به زمان حال می‏دانند. سلیگمن^۳ که پیشگام روان‏شناسی مثبت‏نگر است، در کتاب خود با نام شادمانی درونی، هیجان‏های مثبت را در سه مقوله آنهایی که با گذشته، حال و آینده پیوند دارند، طبقه‏بندی می‏کند. هیجان‏های مثبت مرتبط با آینده؛ خوش‏بینی،^۴ امید،^۵ ایمان^۶ و اعتماد^۷ را در بر می‏گیرند. هیجان‏های مثبت مربوط به حال، شامل شادی،^۸

مطالعه منابع اسلامی نشان می‏دهد شادکامی در اسلام، دو مؤلفه دارد: یکی «نشاط» و دیگری «رضا». در توضیح این دو مؤلفه باید گفت که ساختار شادکامی از یک سو باید با تعریف سعادت، و از سوی دیگر باید با واقعیت‏های زندگی متناسب باشد. سعادت، بر اساس تعریف، سه مؤلفه اساسی دارد: خیر، سرور و پایداری. خیر، مربوط به ماهیّت آن چیزی است که انسان در زندگی با آن روبه‏رو می‏شود و سرور، به بُعد هیجانی زندگی اشاره دارد و پایداری، به بُعد زمانی آن دو. بنابراین، سعادت وقتی به دست می‏آید که از یک سو رَوَند زندگی مبتنی بر خیر باشد و از سوی دیگر با سرور و خرسندی همراه باشد و در عین حال، این دو پایدار باشند، نه مقطعی و موقتی. پس سعادت، حالتی است پایدار از زندگیِ شاد (سرور) و خوب (خیر).

اگر بخواهیم زندگیِ خیر و خیر بودن زندگی را در عینیت آن به‏روشنی ببینیم، باید ابعاد مختلف زندگی را بررسی کنیم. زندگی از یک منظر به دو بخش «رویداد»ها و «تکلیف»ها تقسیم می‏شود. مراد از رویدادها، رخدادهای خوشایند و ناخوشایند زندگی بوده و مراد از تکلیف‏ها، قوانین و وظایف بایدی و نبایدی زندگی است. بنابراین، زندگیِ خیر آن است که همه این ابعاد چهارگانه، مبتنی بر خیر باشند؛ چه نعمتی که باید از آن استفاده کرد (خوشایندها) یا نقمتی که باید آن را تحمل کرد (ناخوشایندها) و چه امر لذت‏بخشی که باید آن را ترک گفت (نبایدها) و یا کار محنت‏آوری که باید آن را انجام داد (بایدها). از مجموعه این چهار موقعیّت، در ادبیّات دین، با تعبیر «قضا» یاد می‏شود.

بر اساس متون دینی، واکنشی که انسان باید در برابر قضای الهی داشته باشد، رضامندی است و همان‏گونه که در آینده خواهیم گفت، این بدان جهت است که قضای الهی مبتنی بر خیر است. از این رو، هر چهار موقعیّت یادشده زندگی، خیر هستند. از این رو، انسان باید از آنها راضی باشد. آنچه تا کنون گذشت، مؤلّفه رضامندی در شادکامی را توضیح داد، اما مؤلّفه نشاط نیز با سرور در تعریف هماهنگ است و البتّه این هر دو، باید پایدار باشند که با شرایط خاصّی که بیان خواهند شد، حاصل می‏آیند^۱.