منابع و مآخذ

۱ . آيينه پژوهش (دوماه نامه) ، قم : دفتر تبليغات حوزه علميه قم .
۲ . الاحتجاج ، أحمد بن على الطَبَرسى (م ۶۲۰ ق) ، تحقيق : إبراهيم البهادرى و محمّد هادى به ، تهران : دار الاُسوة ، ۱۴۱۳ ق ، اوّل .
۳ . الإفادة فى تاريخ الإفادة الأئمة السادة ، ابو طالب يحيى بن حسين هاروني (م ۴۲۴ ق)، تصحيح و تحقيق: محمّدكاظم رحمتى، تهران: ميراث مكتوب، ۱۳۸۷.
۴ . الأربعون حديثا فى حقوق الإخوان ، محيى الدين ابو حامد محمّد بن عبد اللّه حسينى (م ۶۳۴ يا ۶۳۶ ق) ، به كوشش نبيل رضا علوان ، قم ، ۱۴۰۵ ق .
۵ . الأربعون العلويّة و شرحها ، قاضى جعفر بن احمد بن عبد السلام مسورى ، تحقيق : عبد الفتّاح الكبسى ، اَمّان ، ۱۴۲۳ قم .
۶ . ارج نامه ايرج ، به كوشش : محسن باقر زاده ، تهران : توس ، ۱۳۷۷ ش .
۷ . إقبال الأعمال ، على بن موسى الحلّى (السيّد ابن طاووس) (م ۶۶۴ ق) ، تحقيق : جواد القيّومى ، قم : مكتب الإعلام الإسلامى ، ۱۴۱۴ ق ، اوّل .
۸ . الأمالى ، محمّد بن محمّد بن النعمان العكبرى البغدادى (الشيخ المفيد) (م ۴۱۳ ق) ، تحقيق : حسين اُستاد ولى و على أكبر الغفّارى ، قم : مؤسّسة النشر الإسلامى ، ۱۴۰۴ ق ، دوم .
۹ . الأمالى ، محمّد بن على ابن بابويه القمّى (الشيخ الصدوق) (م ۳۸۱ ق) ، تحقيق : مؤسسة البعثة ، قم : مؤسسة البعثة ، ۱۴۰۷ ، اوّل .
۱۰ . انديشه تفاهم مذهبى در قرن هفتم و هشتم هجرى ، رسول جعفريان ، قم ، ۱۳۷۱ ش .

نكته ديگرى كه شواهد اندكى در باره آن باقى مانده است ، آگاهى هاى ما در باب رَحله هاى (سفرهاى) علمى عالمان امامى براى تحمّل (دريافت) حديث و سماع آثار سلف در محضر برجستگان شيعه است . در شرح احوال حسين بن هبة اللّه بن ربطه سورايى ـ كه از وى به عنوان «شيخ شيعه» ياد شده ـ آمده است كه :
قرأ الكثير و رحل إلى خراسان و الرَّى و مازندران ، و لقى كبار الشيعة. ^۱
صَفَدى كه اين مطلب را بايد از ابن ابى طى نقل كرده باشد ، نكته ديگرى را نيز متذكّر شده است:
قدم بغداد و جالس أبا محمّد ابن الخشّاب ، و روى أمالى أبى جعفر بن محمّد بن الحسن الطوسى عن ابنه. ^۲
در رى نيز شيوخ برجسته امامى ، نقش مهمى در انتقال ميراث شيخ صدوق و ديگر آثار امامى ايفا كردند . به عنوان مثال ، شيخ عبد اللّه بن جعفر بن محمّد دوريستى ، يكى از اين عالمان است كه اجازه اى از وى در روايت كتاب مقتضب الأثر باقى مانده است. ^۳
البتّه نام و ياد برخى از عالمان برجسته اين دوره ، بويژه عالمان مكتب حلّه ، به نحو كافى و جامع ، باقى نمانده است . يكى از اين فقيهان ، على بن مسافر حلّى است . ذهبى ، تنها در شرح حال وى نوشته است :
عالم الشيعة و فقيههم بالحلّة ، رحلت إليه الروافض من النواحى للأخذ عنه ، و روى عن العماد أبى جعفر الطبرى و غيره. ^۴
با توجّه به اين نكات ، تنها بايد گفت كه قرن ششم و هفتم ، دوره انتقال ميراث شيعه بوده است . مكتب حلّه و خصوصا تاريخ تشيّع در اين شهر ، مطلبى است كه نيازمند تحقيق جداگانه اى است .