ابن حبّان (۲۷۰ ـ ۳۵۴ ق)

محمّد بن احمد بن احمد بن حبّان تميمى بَسْتى، معروف به ابن حبّان، محدّث، رجالى، لغوى، فقيه و واعظ. او نزديك به بيست كتاب تأليف كرد كه معروف ترينشان، عبارت اند از المسند الصحيح على التقاسيم و الأنواع، الثقات، معرفة المجروحين مِن المحدّثين، الضعفاء والمتروكين، طبقات المحدّثين بإصبهان و مشاهير العلماء الأمصار. ^۱

طَبَرانى (۲۶۰ ـ ۳۶۰ ق)

سليمان بن احمد بن مطير لخمى طبرانى، محدّثى فرزانه، صادق و امانتدار بود. ^۲ وى نزديك به پانزده كتاب تأليف كرد كه معروف ترين آنها عبارت اند از: كتاب المعجم، مسند الشاميّين و دلائل النبوّة. المعجم در سه اندازه است و به ترتيب با عنوان هاى : الكبير، الأوسط و الصغير ، در ۲۵، نه و دو مجلّد، به چاپ رسيده است.

دارْقُطْنى (۳۰۶ ـ ۳۸۵ ق)

على بن عمر بن احمد بن مهدى بغدادى، معروف به دارقطنى، محدّثى رجالى و عالم به فقه الحديث و علل الحديث بود. او را يگانه و سرآمد روزگار خود و بازگشتگاه علم اثر و علوم وابسته به آن دانسته اند. ^۳ آثار دارقطنى بيش از سى عنوان است. كتاب هاى الإلزامات والتتبّع، السنن، المؤتلف و المختلف، و العلل، معروف ترند.

خطّابى (۳۱۹ ـ ۳۸۸ ق)

حمد بن محمّد بن ابراهيم خطّاب بستى، معروف به خطّابى، محدّث، لغوى و

كتاب خانه ابو الفضل بن عميد، در رى . ^۱
افزون بر اينها، تأسيس دانشگاه الأزهر و نيز كتاب خانه هاى بزرگ در مصر در دوره فاطميان، ^۲ شايان توجه اند.
اين دوره، ويژگى مهمّ ديگرى نيز دارد كه مى توان آن را برآيند شاخص هاى ياد شده دانست، و آن اين كه: مكتب هاى اصلى كلامى و فقهى، همگى در اين دوره پديد آمدند يا نهادينه و نظام مند شدند.

دورنماى حديث اهل سنّت در سده چهارم و پنجم

حديث اهل سنّت در اين دوره، از جهت گستردگىِ مراكز حديثى و تعداد عالمان و آثار ، به سان حوزه شيعه، بالنده و شكوفا بود. در بيشتر مناطق سرزمين پهناور اسلامى، اهل سنّت زندگى مى كردند و شهرهاى بسيارى در اين مناطق، كم و بيش، مركز حديث بودند. بيت المقدس، دمشق، بغداد، سرزمين آندلس (شامل: قرطبه، اشبيله، غرناطه، بلنيسه)، همدان، نيشابور، توس، هرات، بخارا، سمرقند و قيروان، مهم ترينِ اين مراكز شناخته مى شوند. نيشابور، همدان و قيروان در غرب جهان اسلام، به «دار السُنّه» توصيف شده اند. ^۳

مهم ترين محدّثان و حديث پژوهان

در اين دوره، محدّثان و حديث پژوهان نامدار و تأثيرگذار بسيارى، در ميان اهل سنّت زندگى مى كردند. در ميان مهم ترين و معروف ترين آنها از جهت تأثيرگذارى و پر دامنه بودنِ آثار، اين افراد شايان ذكرند: