می‌‌شده‌‌اند، ولو تنها با رویکردی جدلی؛ این همچنین به شیوه‌‌ای خنثی‌‌شده (یا «پنجه‌‌کشیده»[^۱]، به تعبیرِ بسیار مناسبِ [[ولید]] صالح)^۲ هم انجام می‌‌شده است؛ چنان‌‌که در مثالی که [[ولید]] صالح درباره محبت خاندان پیامبر به عنوان یک عملِ کاملا مناسبِ سُنّی می‌‌آورد می‌‌بینیم.^۳ این نیز نکته‌‌ای را برجسته می‌‌کند که باید همیشه در ذهن بماند: صرف نظر از اینکه نویسندگان شیعی بوده‌‌اند یا سنی، با آثار تفسیری‌‌شان در یک چهارچوبِ عموما پذیرفته‌‌شده از آنچه ما امروز هم آن را یک ژانر ادبی با نام تفسیر می‌‌شناسیم، رفتار می‌‌شده است. فرض‌‌های متفاوت درباره اعتبار و مجموعه گونه‌‌گونی از پیش‌‌فهم‌‌ها درباره معنای قرآن منجر به این نمی‌‌شد که تفاوت‌‌های شکلیِ قابل توجهی در خود ژانر تفسیر، به مثابه ابزاری برای رساندن معنای درست متن، پدیدار شود (یا اینکه گروه‌‌هایی از این شکل روی بگردانند)؛ تا جایی که می‌‌توان گفت: این آثار در محدوده عموما پذیرفته‌‌شده این ژانر می‌‌مانند؛ به گونه‌‌ای که همیشه می‌‌توان آنها را تفسیر قلمداد کرد. این برآیندِ در خور توجه به‌‌تأکید نشان می‌‌دهد که میان عالمان، هم در دوره شکل‌‌گیریِ تفسیر و هم در دوره کلاسیک تفسیر، تعامل بوده است. همه نقش‌‌آفرینان هدفی مشترک دارند و از یک قالب مشترک استفاده می‌‌کنند تا اثبات کنند اصولی که در بنیانِ درک آنها از جامعه اسلامی و فرهنگ عام اسلامی قرار دارند می‌‌توانند پایگاهی در قرآن پیدا کنند (زیرا مقصود واقعی تفسیر هم، به عقیده من، همین است؛ نه آن هدف سطحیِ اغلب مفروضِ «تعیین معنای» متن که ذیل کاوش‌‌های مَدرَسیِ تفسیر گنجانده شده بود؛ چنان‌‌که ابن‌‌تیمیه و بسیاری از اصلاحگران قرن نوزدهم هم به صورتی بحث‌‌انگیز اظهار کرده‌‌اند).

تحلیل ژانر تفسیر

مقاله تأثیرگذارِ نورمن کالدر « تفسیر از طبری تا ابن‌‌کثیر» چهارچوبی برای تحلیل تفسیر کلاسیک پیشنهاد می‌‌کند که به جای محتوا، بر شکل و روش تفسیر تمرکز دارد^۴ و بر اساس

دینشان هشیارانه «با بلندنظری»[^۱] عمل می‌‌کنند و نمادهایی را می‌‌آورند که ممکن است برخی آنها را شیعی قلمداد کنند. برای مثال گای مونوت درباره کتاب غرائب القرآن نظام الدین نیشابوری (د. ۷۲۸/۱۳۲۷) چنین اظهار داشته است.^۲ نیشابوری شرح‌‌هایی بر آثار قمی و طوسی (نویسندگانی که به طور معمول شیعی قلمداد می‌‌شوند) نوشت، و در تفسیرش برخی از سخنانش دارای گرایش «شیعی» هستند (درحالی‌‌که در دیگر اوقات او صریحا مواضع ضدشیعی دارد). همچنین تفسیر پارسیِ کاشفی (د. ۹۱۰/۱۵۰۴-۱۵۰۵) درخور توجه است که کریستین سَنْدْز او را، هم برای سنیان، و هم برای شیعیان جذاب توصیف می‌‌کند؛ به این دلیل که مواضعش را بسیار محتاطانه بیان کرده است.^۳ درواقع با توجه به کاربرد و شیوع کتاب‌‌هایی که در کتاب‌‌شناسی‌‌ها و دیگر آثار مشابه به وجودشان اذعان شده است، باید گفت جهانِ علمیِ سده‌‌های میانه در مجموع (حداقل به صورت دوره‌‌ای) به طور مقبولی بلندنظر بوده است؛ چنان‌‌که شاهد این سخن را مثلا در آثار کتاب‌‌شناختی ابن‌‌ندیم و ابن‌‌طاووس (د. ۶۶۴/۱۲۶۶) می‌‌یابیم. همچنین باید به منابعِ به‌‌کارگرفته‌‌شده در کشف البیان ثعلبی (د. ۴۲۷/۱۰۳۵) در مکتب تفسیری نیشابور توجه کرد که شامل کارهایی می‌‌شود که آنها را جزء تفسیرهای شیعی به حساب می‌‌آورند، فارغ از دلیلی که چنین منابعی به کار او راه یافتند و به سبب آن ثعلبی هدف انتقادهای ابن‌‌تیمیه (د. ۷۲۸/۱۳۲۸) قرار گرفت.^۴

این تا حدودی گویای آن است که دست‌‌کم مسلمانانِ سُنّی سده‌‌های میانی «برچسب»های خاصی داشته‌‌اند که با آنها یک اثر را به عنوان اثری شیعی نشان‌‌گذاری می‌‌کرده‌‌اند (و مهم‌‌ترین برچسب، رویکرد آن اثر به علی[[ع]] بوده است). اما این را نیز می‌‌توان گفت که انتشار آثار در ژانر تفسیر، چه شیعی و چه سُنّی، قطعا بسیار گسترده بوده و چنین به نظر می‌‌رسد که چنین کتاب‌‌هایی به عنوان بخشی از یک ژانر واحد خوانده