371
تفسیر امامیه در پژوهش‌های غربی

وی راجع به بخش (ب) از آیه ۲۴ سوره ۴ (نساء) و استفاده وی از رسانه زبان فارسی نهفته است. ساختار تحلیل وی به صورت زیر قابل بیان است (اعدادِ درون پرانتزها، نشانگر جایگاه استدلال‌‌های مشابه در متن پیش‌‌گفته و تلخیص‌‌شده طوسی است):

A. گزارش آیه و ترجمه آن به فارسی؛

B. اثبات اینکه آیه حتما منطبق بر متعة است و منسوخ نشده است.

a. استدلال در جانبداری از اینکه مدلول آیه متعة است، نه نکاح (۱.i)

b. استدلالی بیانگر این که آیه نسخ نشده است (۱.ii)

تفصیل استدلال‌‌های مطرح شده در بخش a:

c. توصیف زیادة احتمالی با سه حدیث مؤید (۱.iii)

d. بررسی معانی ضمنی حدیثی از علی[[ع]] و حدیثی دیگر در رابطه با ابن عباس (۲.iv)

e. تحلیل معنای اصطلاحات استمتاع و اُجور (۱.iv، ۱.v، ۱.vi)

تفصیل استدلال‌‌های مطرح‌‌شده در بخش b:

f. سخن عمر در رابطه با دو متعة و معانی ضمنی آن (۲.iii)

g. رد این دیدگاه که آیات ۵ و ۶ سوره ۲۳ (مؤمنون)، و آیات ۲۹ و ۳۰ سوره ۷۰ (معارج) ناسخ بخش (ب) از آیه ۲۴ سوره ۴ (نساء) هستند (۱.iii)

C. توصیفی مبسوط از احکام فقهی مرتبط با متعة، از جمله نفقه، مَهر، طلاق و عدّة.۱

بخش C چیزی بیش از توصیف مباحث فروع در رابطه با متعة نیست، و ارتباط آن با تفسیرِ خود آیه صرفاً غیرمستقیم است. شاید بخش (ب) از آیه ۲۴ سوره ۴ (نساء) متعة را تشریع کند، اما این آیه، جز در مورد لزوم پرداخت مَهر، اصلاً متعرّض مقررات متعة نمی‌‌شود. ابو الفتوح فرصت ارائه خلاصه‌‌ای (و شاید نخستین خلاصه فارسی) از احکام مرتبط با متعة را غنیمت شمرد؛ اما ازآنجاکه او به خود آیه نمی‌‌پردازد (مگر به کلی‌‌ترین نحو ممکن)، من نیز بیش از این آن را مورد بحث قرار نمی‌‌دهم.

1.. ن.ک: ابو الفتوح، رَوض الجِنان، ج۲، صص۳۶۰-۳۶۲.


تفسیر امامیه در پژوهش‌های غربی
370

پیش‌‌گفته i در بخش ۲، در رابطه با تناقضات موجود در استدلال‌‌های اهل سنت در مورد نسخ بخش (ب) از آیه ۲۴ سوره ۴ (نساء)، در کتاب الخلافِ خود طوسی و نیز در سایر کتب متقدم فروع آمده است.۱ نتیجه‌‌گیری‌‌ها و استدلال‌‌هایی که در مجال‌‌های دیگر، توسط خود طوسی و علمای پیشین بسط داده شده، برای ردّ تفسیرهای طرف مقابل از این آیه و به منظور تثبیت تفسیرگریِ خود طوسی به کار گرفته شده است.

همچنین شواهدی برگرفته از برخی تحقیقات واژه‌‌شناختی در کشف معنای استمتاع و اُجور، و تفسیرهای قرآنی «درونی» (و به تعبیر وِرمز، «تفسیر محض»۲)۳ نیز وجود دارد که در آنها معنای کلمات از طریق نقل دیگر آیات قرآن کشف می‌‌شود. و سرانجام، سیره نبوی به منزله عاملی کمکی در امر تفسیر، مخصوصا به نحوی آشکار در بخش دوم، مورد توجه است. تکیه بر این استدلال‌‌ها به منظور نیل به هدفی سلبی (اثبات عدم نسخ آیه مذکور) صورت می‌‌گیرد، اما نقش تعیین‌‌کننده تاریخ‌‌نگاری (راجع به پیامبر[[ص]] و اصحاب متقدم) مورد تصدیق است. کنار هم نهادن این ساختارهای برونی و متن قرآن، به طوسی این امکان را می‌‌دهد که مخالفان خود را کنار زده و آیه را هم‌‌راستا با اعتقادات شیعه رسمیت‌یافته تفسیر کند. طبق انتظار، با لحاظ مضمون این آیه، ساختار فقهی مثمر ثمرترین منبع برای احتجاج از آب درمی‌‌آید.

ممکن است مفسران بعدی در تحلیل خود از این آیه مطالبِ مؤید دیگری افزوده، و ساختارهای متفاوتی به کار گرفته باشند، اما خطوط اصلیِ استدلال‌‌هایی که طوسی طراحی کرده بود تا قرن بیستم بسط نیافت و چیزی بر آن افزوده نشد. روشن است که روض الجِنان، اثر فارسی ابو الفتوح، یا مرهون یافته‌‌های طوسی است، یا دست‌‌کم بر همان منابعی تکیه می‌‌کند که طوسی در تفسیر خود بر آنها اتکاء دارد. روشن است که ابتکار این کتاب (علی‌‌رغم نظر کالدر) نه در محتوا یا ارائه معنایی نویافته، بلکه در ساختار عبارات مبسوط

1.. ن.ک: طوسی، الخِلاف، قم، ۱۴۱۳، ج۴، صص۳۴۱-۳۴۲.

2.pure exegesis

3.. See: G. Vermes, "Bible and Midrash: early Old Testament exegesis”, Cambridge History of the Bible, Cambridge, ۱۹۷۰, vol. ۱, p. ۱۹۹-۲۳۱.
برتِن نیز در توصیف خود از آثار حدیثی، هرچند به شیوه‌ای تقریباً متفاوت، از اصطلاحات تفسیر «محض» (pure) و «کاربردی» (applied) استفاده می‌کند. ن.ک:
J. Burton, An Introduction to Hadith, pp. ۵۵-۹.

  • نام منبع :
    تفسیر امامیه در پژوهش‌های غربی
    سایر پدیدآورندگان :
    به کوشش محمدعلی طباطبایی و جمعی از پژوهشگران
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1395
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 16316
صفحه از 416
پرینت  ارسال به