كنيم، بلكه بر آنيم كه بگوييم: گذار فقه شيعه از دوره تقليد از شيخ طوسى رحمه اللّه و ورود آن به دوره نقد انديشه‏هاى شيخ و اجتهاد علمى مستقل، تا حدّ زيادى مرهون شجاعت علمى و شخصيت ويژه ابن ادريس است. از مهم‏ترين شاگردان ابن ادريس، سيّد فخّار موسوى است.
بارى! پس از اين آشنايى، انديشه‏هاى حديثى وى را در بخش‏هاى زير بر مى‏نماييم:

الف - كلّيات‏

در اين بخش، برخى ديدگاه‏هاى حديثى كلّى ابن ادريس كه بر ديگر انديشه‏هاى وى چيرگى دارد و به آنها جهت مى‏دهد، بررسى مى‏شود.

۱. ابن ادريس و انكار حجّيت خبر واحد

ستيز سهمگين با خبر واحد و انكار حجيّت آن، برجسته‏ترين انديشه حديثى وى است. او در السرائر خود، گاه به كنايه و گاه با صراحتى كه در برخى موارد به تندى مى‏گرايد ، با عبارت‏هاى گوناگون بر خبر واحد، تاخته است. وى در پيش‏گفتار السرائر، آن گاه كه به گفتگو در باره دلايل احكام شرعى مى‏پردازد، خبر واحد را از هيچ رو، شايسته دليل بودن نمى‏شِمُرَد. وى به گستردگى، سخن سيّد مرتضى رحمه اللّه در باره انكار حجيّت خبر واحد را مى‏آورد و سپس مى‏افزايد:
فعلى الأدلّة المتقدّمة أعمل... و لا أعرّجُ إلى أخبار الآحاد فهل هدم الإسلام إلّا هى.^۱
وى كه خبر واحد را سبب نابودى اسلام دانسته است، در لا به لاى گفتگوهاى فقهى خود، اين سخن را ديدگاه همه شيعيان به شمار مى‏آورد و مى‏گويد:
با خبرهاى واحدى كه نه علمى در پى مى‏آورند و نه عملى را ايجاب مى‏كنند [نمى‏توان از اين حكم دست كشيد]. بويژه بر پايه مذهب اصحاب ما كه فقيهان اهل بيت عليهم السلام اند و پيشينيان و پسينيانشان در باره كنار نهادن آنها (خبر واحد) و عمل نكردن بدان‏ها هم‏داستان‏اند.^۲ وى سپس در اين زمينه، به سخن سيّد مرتضى تمسّك مى‏جويد. سيّد مرتضى نيز - چنان كه از نوشته‏هايش آشكار است - كنار نهادن خبر واحد را ديدگاه و شعار همه شيعيان مى‏داند، به گونه‏اى كه همگان، آنان را با اين شعار مى‏شناسند.^۳ابن ادريس نيز به پيروى از سخن سيّد مرتضى، اين ديدگاه را از بديهيات مذهب شيعه مى‏داند.^۴ وى بر اين اساس، هر گونه خبر واحدى را بى‏اثر مى‏شمُرَد حتّى اگر راويان آن، همگى عادل باشند.^۵ دليل وى، سيّد مرتضى و ديگر منكران حجّيت خبر واحد را مى‏توان با اين سخن از ابن ادريس، بيان كرد:
زيرا چنين خبرى (خبر واحد)، نه علمى به ارمغان مى‏آورد و نه عملى را الزام مى‏سازد و نهايتِ فايده‏اش اين است كه گمان انسان را به درستى مضمون خبر برمى‏انگيزد.^۶
و گمان نيز از نگاه ابن ادريس و سيّد مرتضى، براى اثبات حكم شرعى، كافى نيست.^۷ وى، گام را پيش‏تر مى‏نهد و خبر واحد را نه تنها از نگاه شيعيان، شايسته پذيرش نمى‏داند؛ بلكه بر آن است كه حتّى اهل بيت عليهم السلام نيز خبر واحد را حجّت‏آور نمى‏دانسته‏اند.^۸

مى‏نمايد - به دست ما رسيده است. كتاب السرائر الحاوى لتحرير الفتاوى وى، تقريباً در بر دارنده همه انديشه‏هاى حديثى اوست.^۱از مهم‏ترين استادان ابن ادريس، عربى بن مسافر است‏^۲كه از او نگاشته فقهى خاصّى گزارش نشده است. ديگر استاد وى، حسين بن رطبه سوراوى است‏^۳ كه ابن ادريس، النهاية ى شيخ طوسى رحمه اللّه را نزد او آموخته است. جز اين دو نفر - كه هر دو نيز از اهالى منطقه حلّه بوده‏اند - ، ظاهراً ديگر كسانى را كه به عنوان استادان وى نام برده‏اند، تنها كسانى هستند كه ابن ادريس در برخى اجازات حديثى، كتاب‏هايى را از آنها گزارش كرده است. از اين رو، به نظر نمى‏آيد كه در پيشرفت علمى ابن ادريس يا شكل‏دهى به انديشه‏هاى وى، نقش مهمّى داشته‏اند.^۴
از سوى ديگر، مى‏دانيم كه روزگار ابن ادريس، دوران چيرگى انديشه‏هاى فقهى، حديثى و اصولى شيخ طوسى رحمه اللّه (م ۴۶۰ق) بوده است تا آن جا كه بنا به گزارش سديد الدين حمصى، بيشتر فقيهان اين روزگار را پيروان و مقلّدان شيخ مى‏دانسته‏اند.^۵ بنا بر اين، دور مى‏نمايد كه استادان ابن ادريس، از چنان توانايى‏اى در نوآورىِ فقهى و حديثى برخوردار بوده‏اند كه آن را به شاگرد خويش نيز منتقل كرده باشند. از اين رو، بايد نوآورى‏هاى فقهى ابن ادريس، مخالفت‏هاى وى با بسيارى از ديدگاه‏هاى شيخ طوسى و جرئت علمى در شكستن ركود فقهى روزگار خود را ريشه‏گرفته از وجود گونه‏اى استعداد، نبوغ ذاتى و شجاعتِ اظهار نظر در شخصيت خود وى دانست. ابن ادريس، خود در ديباچه السرائر، از چيرگى ركود بر محافل فقهى آن روزگار و برنتابيدن انديشه‏هاى نو از سوى فقيهان، به سختى زبان به شِكوه مى‏گشايد.^۶
البته در اين جا نمى‏خواهيم همه انديشه‏هاى ابن ادريس در نقد شيخ طوسى را درست قلمداد