۱. سيّد على بن طاووس‏

يك. نسبت دادن اعمال و آداب به معصوم عليه السلام

نويسنده روضات الجنّات، پس از اعتراف به جايگاه والاى سيّد در فصاحت و بلاغت در باره روش دعانگارى سيّد چنين مى‏نگارد:
... بحيث تشتبه كثيراً ما عبارات دعواته الملهمة و زياراته الملقمة بعبارات أهل بيت العصمة عليهم السلام بل أراه فى كتاب مصباح الزائر و أمثاله كأنّه يرى‏ نفسه مأذوناً فى جعل وظائف مقرّرة لمواضع المكرّمة^۱ و مواقف صالحة كما ترى‏ أنّه يذكر أعمالاً من عند نفسه ظاهراً للمسجد الكوفة^۲ و أمثالها غير مأثورة فى شى‏ءٍ من كتب أصحابنا المستوفين لوظائف الشريعة فى مؤلّفاتهم ولا منسوبة فى كلمات نفسه إلى‏ أحدٍ من المعصومين عليهم السلام مع أنّ من دَيْدَنه المعروف ذكر السند المتّصل إليهم فى كلّ ما يجدُه من الجليل والحقير.^۳

نقد اين ديدگاه‏

ولى اين سخن وى، از چند سو نادرست است:
- نخست آن كه اساساً سيّد در هيچ جا از نوشته‏هاى خود از انشاى زيارت براى امامان، سخن نگفته است؛ بلكه آنچه وى بدان اشارت كرده، انشاى دعاست براى برخى حوائج و ميان دو حوزه دعا و زيارت، تفاوت بنيادين وجود دارد. در ضمن، شمار اين موارد نيز - همچنان كه در بخش فوايد نگاشته‏هاى سيّد گذشت - در مقايسه با دعاهاى مأثور، بسيار اندك و بلكه نزديك به صفر است.
- دو ديگر آن كه سيّد هر جا آهنگ انشاى دعا داشته، بى استثنا به آن تصريح كرده است و با جستجو در مواردى كه وى دعايى از خود انشا كرده، به روشنى مى‏توان مرز ميان دعاى مأثور و دعاى انشايى سيّد را - بى هيچ ابهام - دريافت.
- سوم آن كه در موارد بسيار اندكى كه سيّد دعايى انشا كرده، تفاوت قابل توجّهى ميان گونه عبارت‏پردازى و جمله‏هاى سيّد و روح و سياق دعاى مأثور وجود دارد كه آشنايان با زبان دعاى اهل بيت عليهم السلام با اندك درنگ مى‏توانند اين تفاوت را دريابند. از اين رو، سخن وى كه در بسيارى از نمونه‏ها عبارت‏هاى سيّد با عبارت‏هاى رسيده از اهل بيت عليهم السلام مشتبه مى‏گردند، نادرست است.
- خوش‏بختانه با چاپ منقّحى كه از مصباح الزائر سيّد در دست است و بر پايه تخريج مصادر روايت‏هاى سيّد به دست محقّقان كتاب - كه تلاششان مشكور باد - ، ديگر در اين نكته ترديدى باقى نمى‏مانَد كه همه روايت‏هاى مصباح الزائر و بويژه آن دسته كه ظاهراً بدون مصدر و سند ياد شده‏اند، در منابع كهن‏تر همچون مزار شيخ مفيد، كامل الزيارات ابن قولويه و مزار ابن المشهدى و جز آنها گزارش شده است.^۴ تنها در چند مورد اندك، محقّقان كتاب، روايتى را كه سيّد براى نمونه از كامل الزيارات گزارش كرده، در نسخه موجود از اين كتاب نيافته‏اند؛^۵ ولى گوشزد كرده‏اند كه مجلسى، همان روايت را از كامل الزيارات گزارش مى‏كند و اين نشان از كاستى نسخه‏هاى موجود است كه البته در حوزه نسخه‏پژوهى، امرى كاملاً رايج است.
قضا را همه يا بيشتر اعمال و آدابى كه سيّد براى مسجد كوفه برشمرده، در كتاب‏هاى كهن، روايت شده است.^۶
- روش سيّد در همه كتاب‏هاى خود، ياد كرد سند پيوسته تا معصومان عليهم السلام نبوده است و اين نكته بر كسى كه با روش و هدف نگارش كتاب‏هاى سيّد آشنايى داشته باشد، هويداست. سيّد به تناسب هدف كتاب‏ها و مخاطبان و كاربران آنها گاه ويژگى‏هاى منبع خود و سند حديث و دعا يا زيارت را ياد كرده و گاه از اين كار، خوددارى نموده است.
روشن است كه در كتابى همچون مصباح الزائر كه قرار بود همنشين و چراغ فراروى زائران حرم ائمّه عليهم السلام باشد و طبيعتاً بايد گزيده‏گويى را در آن رعايت كرد - همچنان كه خود سيّد بدين نكته توجّه داشته‏^۷- ، نيازى به ياد كرد منبع يا سند پيوسته نبوده است و هم از اين رو، عدم يادكرد سند در چنين كتابى، هرگز بدان معنا نيست كه آن زيارت را نويسنده كتاب پرداخته است.

حديث‏گرا نسبت مى‏دهد. بنا بر اين، اين خرده اخباريان، به خودى خود موضوعيت و اصالت ندارد و آنان بايد موضع انتقاد را در جاى ديگرى جستجو كنند. ريشه اين خرده‏گيرى در نخستين انتقاد مبنايى آنان بر متأخرّان نهفته است كه پيش از اين بدان پاسخ داديم.^۱

ب . دوران معاصر

پس از روزگار اخباريان و حاكميت يافتن انديشه اصوليان، طبيعتاً نمى‏توان چشم داشت كه بر انديشه‏هاى مكتب حديثى حلّه - و بويژه بزرگانى همچون علّامه كه روش ارزيابى حديث آنان پس از روزگارشان، با استقبال شايان توجّه گروه زيادى از فقيهان و اصوليان روبه‏رو شده - ، نقدهاى مبنايى وارد آمده باشد. بسيارى از فقيهان دو سه سده اخير، خواسته يا ناخواسته و كم و بيش، از انديشه‏هاى حلّيان و به طور مشخص از نگاه سَنَدى و تقسيم چهارگانه، در نگاشته‏هاى فقهى خود اثر پذيرفته و آن را به كار بسته‏اند. گرچه گهگاه مخالفت‏هاى ضمنى‏اى از سوى برخى فقيهان با تقسيم‏بندى چهارگانه ديده مى‏شود،^۲ با اين حال، اين مخالفت‏ها تا آن اندازه نبوده است كه در برابر كاربرد اين تقسيم، مانعى استوار به شمار آيد و آن را از عرصه انديشه‏هاى فقهى كنار زند.
امّا از خدشه‏هاى مبنايى كه بگذريم، به جهت اهميت و برجستگى شخصيت علمىِ بسيارى از حلّيان، انديشه‏ها و روش‏هاى آنان در روزگار ما نيز در پيش‏ديد و محل درنگ دانشوران بوده است و آنان در باره برخى از چهره‏هاى حلّى، گهگاه ارزيابى‏هايى - هر چند گذرا و جزيى - فراز آورده‏اند كه بررسى برخى از آنها بى‏فايده نخواهد بود. از اين رو در اين جا به همان ترتيب بخش پيشين، به ديدگاه‏هاى مطرح شده در باره برخى بزرگان حلّه، به اجمال نگاهى مى‏افكنيم.^۳