سخن نهايى در باره نقد اخباريان‏

بنا بر اين در كوتاه سخن، اگر تفسير ما از عملكرد علّامه آن است كه ايشان با اين تقسيم مى‏خواسته‏اند بگويند: همه روايات را - چه فقهى و چه جز آن را - بايد بر پايه اين تقسيم ارزيابى كرد، آن گاه نقد اخباريان بر علّامه پذيرفتنى است و حتّى اگر بپذيريم كه عمل اصحاب و شهرت و

پذيرفت و از اين رو، اين تقسيم چندان مشكلى فراروى دين‏پژوه پديد نمى‏آوَرَد.^۱ برخى نويسندگان نيز در بيانى يادآور شده‏اند كه بزرگانى همچون آية اللَّه خويى رحمه اللّه با آن كه حتّى به نظريه جبران‏كننده بودن شهرت و مانند آن هم باور نداشته‏اند و احاديث فراوانى از نگاه ايشان ضعيف دانسته مى‏شود، با اين حال، نتايج عملى فقه آنان چندان نگران‏كننده نيست و فتواهاى آنان با ديدگاه‏هاى رايج فقه شيعه تا آن اندازه كه اخباريان از آن بيم دارند، متفاوت نگشته است.^۲

بررسى اين پاسخ‏

نكته اوّل: ولى بايد دانست كه حتّى با مطرح كردن موضوعاتى همچون شهرت روايى يا فتوايى يا عمل اصحاب، باز هم خرده اخباريان تا اندازه‏اى باقى است؛ زيرا روشن است كه با وجود اين معيارها، ديگر عمل فقيه، بر حديث ضعيف نبوده است؛ بلكه وى آن معيارها را مد نظر داشته و چنان كه نمونه‏هايش گذشت، حديث ضعيف از نگاه او ارزش استناد نيافته است. آن گاه، برفرض پذيرش ديدگاه اين نويسنده، باز هم حجم فراوانى از احاديث غير فقهى، بى‏اعتبار خواهند بود؛ زيرا روشن است كه در حوزه‏هاى غير فقهى همچون احاديث تفسيرى، تاريخى، كلامى، اخلاقى و... ديگر از شهرت يا عمل اصحابْ سخن گفتن، بى‏فايده يا كم فايده است؛ چه، مجالى براى تطبيق اين معيارها در آن حوزه‏ها وجود ندارد.
نكته دوم: با اين همه بايد توجّه داشت كه اين خرده اخباريان، بيشتر بر آن دسته از پيروان مكتب حلّه وارد است كه سختگيرى در حوزه توثيق و تضعيف را به اوج خود رساندند. از سرشناسان اين جريان مى‏توان از شهيد ثانى، صاحب معالم و صاحب مدارك نام برد. با ميداندارى اين بزرگان، مكتب جبل عامل به عنوان مكتبى شناخته مى‏شود كه بسيار سختگيرتر از آنچه علّامه پايه نهاده بود، به ارزيابى روايات مى‏پردازد.^۳امّا جريان ديگرى نيز در ميان اصوليان شيعه به شكلى بسيار پُررنگ حضور داشته است كه انتقادهاى اخباريان در اين موضوع بر آنان چندان وارد نيست. سلسله جنبان اين جريان را بايد فقيه ژرف‏بين و حديث‏شناس شيعه، وحيد بهبهانى (م ۱۲۰۵ق) دانست. وى گرچه كه پيشاهنگ مبارزه با اخباريگرى در روزگار خود بود، با اين حال، سخت‏گيرى‏هاى بزرگانى همچون صاحب مدارك را نيز در ارزيابى احاديث از هيچ روى نمى‏پسنديد. جريانى كه با وحيد بهبهانى آغاز شد، گستره توثيق و تضعيف را تنها در سخن رجاليان خلاصه نمى‏كند و روايت ضعيف را نيز با شروطى - و البته بدون سختگيرى در تحقّق آن شروط - مى‏پذيرد.^۴ اين جريان در روزگار ما نيز پيروان فراوانى داشته است و فرزانگانى همچون آيةاللَّه بروجردى و امام خمينى قدس سره را بايد - از يك نگاه - در شمار بزرگان اين جريان نام بُرد. وحيد بهبهانى، خود رويكرد نخست را به نقد مى‏كشد و مى‏گويد:
ثم اعلم أنّه قد شاع بعد صاحبَىِ المعالم والمدارك أنّهم يطرحون أخبارنا المعتبرة الّتى اعتبرها فقهاؤنا القدماء بل و المتأخرون أيضاً - كما بيّنته و أثبتّه فى التعليقة - طرحاً كثيراً بسبب أنهم لايعتبرون من الأمارات الرجاليّة سوى التوثيق و قليلٍ من أسباب الحُسن و بسبب ذلك اختلّ أوضاع فقههم و فتاواهم و صار بناؤهم على‏ عدم ثبوت المسائل الفقهيّة غالباً و ذلك فاسد لأنّ أسباب التثبّت الظنيّة موجودة فى غاية الكثرة و حصول الظنّ القوىّ منها لايُتأمّل فيه... .^۵
و سپس خود نمونه‏هاى فراوانى از اين قرائن را برمى‏شمرد.