ه - عوامل شكوفايى مكتب حلّه‏

از آنچه در بررسى اوضاع سياسى گفتيم، به دست مى‏آيد كه از نيمه دوم سده ششم تا نيمه اوّل سده هشتم هجرى را بايد دوران شكوفايى مكتب حلّه دانست. البته اين سخن به اين معنا نيست كه در غير از اين روزگار، مكتب حلّه درخششى نداشته است. گر چه در دوره‏هاى ديگر نيز حلّه، دانشورانى را به جهان شيعه تقديم كرده است؛ ولى در بازه پيش‏گفته، زمينه‏هاى سياسى، فرهنگى و علمى براى رشد دانش در اين مكتب، بيشتر فراهم بوده است.
بر روى هم، علل شكوفايى علمى حلّه در چند سده ياد شده را مى‏توان در موارد زير خلاصه كرد:

۱. موقعيت جغرافيايى مناسب‏

حلّه از نظر جغرافيايى، چنان كه گذشت، به شهرهاى مهم عراق، مانند بغداد، كربلا و نجف، نزديك است و نسبت به ديگر مناطق عراق گونه‏اى مركزيت دارد. آب و هواى شهر هم نسبت به مناطق اطراف آن مانند نجف، خنك‏تر و دل‏پذيرتر است. اين دو نكته، شهر حلّه را از نظر جغرافيايى برجسته كرده و سبب توجّه مردمان و عالمان به اين شهر گشته است.

و همين، سبب شد كه مدّتى دراز را در بغداد به سر برد.^۱ خواجه نصير، وزير دانشمند هلاكو نيز دارايى فراوانى در اختيار سيّد احمد بن طاووس و فرزندانش نهاد.^۲البته احترام خلفاى بنى‏عبّاس به دانشوران شيعى را بهتر است كه ريشه گرفته از ضرورت‏هاى زمان و اقدامى سياسى براى به دست آوردن دل شيعيان بدانيم تا كارى از روى نيّت خدايى و به آهنگِ تكريم دانش؛ چه مى‏دانيم كه شيعيان در آن ايّام، در بغداد و دستگاه خلافت، قدرت فراوان يافته بودند تا آن جا كه ابن العلقمى - كه از شيعيان بود - به مقام وزارت واپسين خليفه عبّاسى رسيد. از اين رو، ناديده گرفتن شيعيان در آن روز، تار و پود خلافت رو به زوال عبّاسى را در آخرين دهه‏هاى فرمان‏روايى، از هم گسيخته‏تر مى‏ساخت.
اين احترامِ فرمان‏روايان و برخى وزيران دانش‏دوست و بلندهمّت، انگيزه‏اى شد تا برخى از آثار گران‏بهاى فقهى، تاريخى، كلامى و... با حمايت و تشويق آنان، به دست بزرگان شيعه نگاشته شود. براى نمونه، در همين روزگار، عماد الدين طبرى، كتاب كامل بهايى، محقّق حلّى، المعتبر فى شرح المختصر و خواجه نصير الدين طوسى، شرح صد كلمه بطلميوس را به نام بهاء الدين محمّد جوينى - كه از فرمان‏روايان محلّى شيعه در روزگار مغول بود و در تثبيت پايه‏هاى شيعه پس از سقوط عبّاسيان، نقشى برجسته داشت - نگاشته‏اند.^۳ محقّق حلّى، در ديباچه المعتبر، با عبارات متعدّدى او و پدرش شمس الدين محمّد را ستوده است. خاندان جوينى را بايد از آن دست وزيران مغول به شمار آورد كه با وجود حضور در دربار، روحيه دانش‏دوستى را زير پا ننهاده بودند و اين، در آن روزگاران، خود غنيمتى بزرگ براى دانشمندان بود.^۴
شرف الدين هارون جوينى، از ديگر برجستگان اين خاندان است كه علّامه حلّى، كتاب الأسرار الخفيّةى خود را به نام او نوشت.^۵از ديگر شخصيت‏هاى شيعى كه در جايگاه وزارت، از دانشمندان و بويژه عالمان شيعه، فراوان حمايت مى‏كرد، مؤيّد الدين محمّد بن محمّد علقمى است كه پيش از اين نيز از او ياد كرديم. وى را به كفايت و تدبير و دانش‏دوستى ستوده‏اند^۶ و آورده‏اند كه كتاب‏خانه‏اى با ده هزار جلد كتاب ارزشمند داشته است.^۷ ابن ابى الحديد نيز شرح نهج البلاغه‏ى خود را به نام و با حمايت و تشويق او نگاشته است.^۸ از اينها كه بگذريم، به طور ويژه، در شهر حلّه نيز - اگر چه در سال‏هايى اوضاع سياسى و اجتماعى آشفته بوده است - ، بارى، حاكمان به دانشوران، تعرّض نمى‏كرده‏اند و در اين سه سده، هيچ گزارش تاريخى در دست نيست كه نشان دهد حاكمى به بزرگى از دانشمندان حلّه، جسارت كرده يا به وى، آزارى رسانده است.