ب - پس از روزگار علّامه حلّى‏

با بررسى كتاب‏هاى به جا مانده از دوران پس از علّامه و نيز فعّاليت‏هاى علمى دانشوران اين روزگار مى‏توان گفت كه تعامل ميان شيعه و سنّى در همه محورهاى پيش گفته، پس از وى، غالباً رو به افول نهاد و كاهش يافت. اكنون اين دوران را در محورهاى زير برمى‏رسيم:

۱. كاهش گسترده گرفتن اجازات از دانشوران سنّى‏

در ميان دانشوران حلّى پس از علّامه حلّى، چهره برجسته‏اى را نمى‏يابيم كه با مشايخ حديثى سنّى ارتباط قابل توجّهى داشته يا نزد آنان دانشى آموخته باشد و يا از آنان، اجازه روايى دريافت نموده باشد. البته اين بدين معنا نيست كه هيچ يك از اين بزرگان شيعه از هيچ استاد سنّى، مطلقاً اجازه‏اى دريافت نكرده است؛ بلكه سخن بر سرِ شمار اين اجازه‏ها و استفاده‏هاست كه حقيقتاً قابل توجّه نيستند.
همچنين اين سخن بدين معنا نيست كه ارتباط روايى دانشوران حلّى پس از علّامه حلّى با نگاشته‏هاى كهن سنّى، قطع بوده است؛ زيرا اين دانشوران، غالباً نگاشته‏هاى شيعى را با واسطه فخر المحقّقين - كه از بزرگ‏ترين استادان اجازه در حوزه حلّه بوده است - از علّامه و با سند علّامه روايت مى‏كنند^۱ و ارتباطى گسترده نيز با دانشوران سنى - تا آن جا كه دريافته‏ايم - نداشته‏اند. از اين رو، اگر هم اجازه‏اى براى نگاشته‏هاى سنّى داشته‏اند، به گمان بسيار از طريق علّامه حلّى رحمه اللّه بوده است،^۲ اگر چه در اين ميان، برخى دانشوران سنّى از خرمن دانشِ برخى عالمان حلّى

خود دارد - در پاسخ به منهاج الكرامةى علّامه نگاشت. ابن حجر نوشته است كه وقتى بخشى از كتاب ابن تيميّه به علّامه حلّى رسيد، گفت: «اگر آنچه را گفته‏ام، مى‏فهميد، پاسخش را مى‏دادم».^۱

۳. توجّه فراوان به فقه مقارن و احاديث فقهى سنّى‏

تا روزگار علّامه حلّى، چند كتاب مهم فقهى - استدلالى را مى‏شناسيم كه معمولاً ديدگاه‏هاى دانشوران و فقيهان سنّى را نيز در كنار ديدگاه‏ها و فتواهاى فقيهان امامى يادآور شده‏اند و به بررسى و نقد آنها پرداخته‏اند و به اصطلاح امروزى به «فقه مقارن» توجّهى فراوان داشته‏اند. پيداست كه اين توجّه مستلزم يادكرد احاديث فقهى اهل تسنّن در مسائل فقهى نيز هست. از اين رو مى‏بينيم كه ابن ادريس در السرائر به ديدگاه‏هاى اهل سنّت، فراوان اشاره مى‏كند.^۲ محقّق حلّى نيز در جاى جاى المعتبر خود، به بررسى و نقد روايت‏هاى فقهى سنّيان مى‏پردازد^۳ و گاه از روايت‏هاى آنان در تأييد روايت‏هاى فقهى شيعيان، سود مى‏جويد و گاه نيز كاستى‏هاى آنها را پيش ديد مى‏نهد.^۴
توجّه به فقه تطبيقى در انديشه علّامه حلّى به بالاترين اندازه خود ديده مى‏شود و علّامه با توان فقهى عظيم خود، دو كتاب گسترده و درازدامن خود، منتهى المطلب و تذكرة الفقهاء را بر همين روش، بنيان مى‏نهد و در كنار احاديث شيعيان و ديدگاه‏هاى فقيهان اماميّه، به ديدگاه فقيهان سنّى و احاديث سنّيان نيز توجّه نشان مى‏دهد،^۵گاه براى تأييد و گاه براى به نقد كشيدن.
بدين ترتيب، به همّت دانشوران حلّى تا روزگار علّامه، ميراث گران‏سنگى در گستره فقه مقارن سامان يافت و به دست نسل‏هاى پسين رسيد. علاوه بر اين در لابه‏لاى استدلال‏هاى فقهى دانشوران اين دوره، مى‏توان چگونگى برخورد آنان با روايت‏هاى سنّى و نقد آنها را نيز به ارزيابى نشست.^۶