گراييد و شهرهاى زير نفوذ آنان، يكى پس از ديگرى به تصرّف سپاه مغول در آمد تا آن كه در سال ۶۵۶ق، هلاكوخان، بغداد را به تصرّف در آورد و المستعصم باللَّه، آخرين خليفه عبّاسى را به قتل رساند.^۱ وى پس از چيرگى بر بغداد، به كشتار گسترده مردم آن پرداخت.^۲ سپاهيان مغول، پس از بغداد، آهنگ ديگر شهرهاى عراق كردند تا آن كه همه عراق را زير فرمان خود در آوردند. با اين حال، دو شهر حلّه و كوفه، با زيركى و تدبير بزرگان شيعه از كشتار و ويرانى در امان ماندند.^۳
علّامه حلّى رحمه اللّه در اين باره در كشف اليقين، چنين نگاشته است:
آن گاه كه هلاكو به بغداد رسيد، پيش از آن كه آن را به تصرّف درآورد، بيشتر مردم حلّه به مناطق اطراف گريختند و جز اندكى در شهر نماندند. پدرم يوسف بن مطهّر و سيّد مجد الدين بن طاووس و ابن ابى العزّ فقيه جزو آن جماعت اندك بودند. آنان بر اين مطلب همداستان شدند كه نامه‏اى مبنى بر فرمان‏پذيرى از هلاكو به او بنويسند. هلاكو، در پاسخ، فرمانى را به همراه دو نفر به سوى آنان فرستاد و گفت كه به آنان بگوييد: «اگر دل‏هاى شما نيز به‏سان نامه شما باشد، بايد نزد ما بياييد».

ب - «حلّه» در لغت‏

در زبان عربى، «حِلّة» به چند معنا از جمله به معناى قومى كه در جايى بار گشاده و فرود آمده‏اند يا به معناى مجموعه‏اى از خانه‏هاى مردم به كار رفته است.^۱

ج - نگاهى گذرا به چگونگى پايه‏گذارى شهر حلّه و تحوّلات آن تا نيمه سده نهم هجرى‏

نخستين بار يكى از اميران بنى مزيد به نام سيف الدوله صدقة بن منصور اسدى، در سال ۴۹۵ هجرى قمرى، اين سرزمين را پايگاه خود ساخت و به آبادى آن پرداخت.^۲ نياكان وى، در منطقه‏اى نزديك به حلّه مى‏زيستند.^۳بنى مزيد، تيره‏اى از قبيله «بنى اسد» بوده‏اند و بنى اسد - چنان كه مى‏دانيم - گرايش‏هاى شيعى فراوان داشته و از اهل بيت عليهم السلام هوادارى مى‏كرده‏اند.^۴
ابن اثير در شيعه بودن سيف الدوله، درنگ نكرده است.^۵ از اين رو، شگفت نيست كه شيعيان از همان روزگار، حلّه را پناهگاه خود به شمار آورده باشند.
به هر رو ، سيف الدوله از درگيرى ميان فرزندان ملك‏شاه سلجوقى به نيكى بهره برد و گستره فرمان‏روايى خود را تا بصره نيز گسترانْد.^۶ چنان مى‏نمايد كه وى ، بيشتر روزگار حكومت خود را به جنگ با برخى اميران سلجوقى و عبّاسى گذرانده است.^۷ گو اين كه سرانجام، جان بر سر اين كار نهاد و به سال ۵۰۱، كشته شد. به هر روى، از همان روزگار، نام وى و قبيله‏اش با نام حِلّه، گره خورد تا آن جا كه بسيارى از نگاشته‏هاى تاريخى، حلّه را «الحلّة السيفيّة» يا «الحلّة المزيديّة» مى‏نامند.
نوادگان سيف الدوله تا سال ۵۴۴ ق، يكى پس از ديگرى حكومت حلّه را به دست داشتند. در اين سال گر چه با مرگ على بن دبيس، فرمان‏روايى خاندان بنى مزيد بر حلّه پايان يافت؛^۸ ولى مذهب تشيّع، همچنان تنها آيين مردمان اين شهر بود. روش نيكوى فرمان‏روايىِ سيف الدوله و فرزندان وى، شيعيان بسيارى را از نقاط مختلف به اين شهر كشاند. ابن اثير - كه در روزگارى نزديك به سيف الدوله مى‏زيسته است - ، وى را فراوان ستوده و از جوان‏مردى، بخشش و بزرگ‏منشى وى و دل‏بستگى شيعيان حلّه و سپاهانش به وى ياد كرده است. او پس از يادكرد كشته شدن سيف‏الدوله، در باره اخلاق و ويژگى‏هاى شخصيتى وى مى‏نويسد:
سيف الدوله، انسانى سخاوتمند، بردبار، راستگو، نيكو و پُر احسان بود. پناه هر غم‏زده‏اى بود و هر كس را كه آهنگ او مى‏كرد، با نيكى و بخشش مى‏نواخت... وى [اميرى‏] عادل بود و مردمان در حكومت او در امنيت و آسايش بودند... .^۹
البته پس از وى و بويژه در واپسين سال‏هاى حكومت فرزندان وى، اوضاع سياسى حلّه، رو به آشفتگى نهاد و چند ماهى به دست اميران محلّى اداره مى‏شد و اندكى پس از آن خليفه عبّاسى، كسى را مى‏فرستاد تا شهر را تصرّف كند؛ چه ميان فرزندان سيف الدوله و اميران عبّاسى، كشمكشِ فراوان بود. در اين ميان، دخالت سلجوقيان نيز اوضاع را آشفته‏تر مى‏ساخت. براى نمونه در سال ۵۴۷ق ، يعنى سه سال پس از كشته شدن واپسين فرمان‏رواى بنى مزيد، ملك‏شاه سلجوقى، كسى را فرستاد تا حلّه را تصرّف كند. فرستاده ملك‏شاه، بر حلّه چيره گشت. آن گاه كه خليفه عبّاسى از ماجرا آگاه شد، يكى از فرماندهان خود را به سوى حلّه فرستاد و طى نبردى كه در گرفت، حلّه به تصرّف سپاهيان خليفه درآمد.^۱۰
شهر حلّه، در نيمه دوم سده ششم هجرى، صحنه جنگ و صلح ميان اميران محلّى و خلفاى عبّاسى بوده است كه شرح حوادث رُخ داده در دوره ياد شده، از موضوع اين نوشتار، بيرون است.^۱۱
با آغاز كشورگشايى مغولان در اوايل سده هفتم هجرى، وضعيت سياسى عبّاسيان به زوال