قدردانى و سپاس‏

در اين جا بر خود لازم مى‏دانم از همه گراميانى كه در راه به‏سامان آمدن اين نوشتار، گامى برداشتند، سپاس‏گزارى كنم، بويژه از بزرگوارانى كه در زير از آنها ياد مى‏كنم:
فاضل گرامى جناب آقاى دكتر قاسم جوادى (صفرى)، مدير گروه تاريخ حديث در «پژوهشكده علوم و معارف حديث»، كه همكارى‏هاى لازم را با بنده نمودند.
دانشمند بزرگوار حجّة الاسلام دكتر سيف اللَّه صرّامى، كه نظارت علمى اين نوشته را بر عهده داشتند و زحماتى را متحمّل گشتند. بى شك، بخش مهمّى از غناى علمى اين نوشتار - هر اندازه باشد - ، مرهون نكته سنجى، دقّت و راه‏نمايى‏هاى آن دانشمند گرامى است.
دانشور فرزانه حجّة الاسلام استاد محمّدكاظم رحمان‏ستايش، كه پيشنهاد اوّليه اين طرح از جانب ايشان مطرح شد و نيز با توجّه ويژه‏اى كه داشتند، بنياد اين طرح، استوار گشت و در جاى جاى نوشتار، نگارنده را از ارشادهاى خود، بهره‏مند ساختند.
پژوهشگر ژرف‏نگر استاد سيّد عليرضا حسينى، كه بخش مربوط به انديشه‏هاى حديثى سيّد احمد بن طاووس را مطالعه نمودند و نكته‏هاى سودمندى را يادآورى كردند و در قسمت‏هاى ديگر اين نوشتار نيز از ديدگاه‏هاى ايشان، بهره برده‏ايم.
محقّق محترم جناب آقاى محمّد مرادى، كه زمينه دسترسى نگارنده به كتاب‏خانه آية اللَّه مرعشى نجفى رحمه اللّه را فراهم كردند.
دست‏اندركاران «كتاب‏خانه تخصّصى حديث» در مؤسسه دار الحديث در قم.
جناب آقاى محمّدكريم صالحى، كه با حوصله فراوان، زحمت حروف‏نگارى نوشته را بر عهده داشتند.
همچنين بايد از همسر فرهيخته، مهربان و فداكارم، سركار خانم زهرا بهدانى نيز قدردانى كنم كه با بردبارى و گذشت بسيار، زمينه مساعدى براى به بار نشستن اين پژوهش، فراهم ساختند.
براى همه اين بزرگواران، از درگاه كردگار بى‏انباز، توفيق روزافزون و سعادت دنيا و عقبا را خواستارم.

سخن پايانى‏

در پايان اين ديباچه، بار ديگر يادآورى مى‏شود كه اين نوشتار، در اندازه بضاعت علمى اندك

فصل هفتم: مكتب حديثىِ حلّه از نگاه دانشوران‏

در اين فصل، بر آن بوده‏ايم مهم‏ترين اظهار نظرها و ارزيابى‏هاى مطرح شده در باره مكتب حلّه و انديشه‏هاى دانشوران آن را به بحث بگذاريم. ضرورت مطالب اين فصل را در نكته‏اى كه پيش از اين آورديم، بايد جُست و آن، وجود تحليل‏هاى گوناگون و در مواردى نادرست، در باره انديشه‏هاى دانشوران اين مكتب در كتاب‏هاى نوشته شده در چند سده اخير است و اگر در نوشته‏اى كه وظيفه آن، شناساندن دانشوران حديثى حلّه است، داورى درستى در باره اين تحليل‏ها و اظهار نظرها انجام نپذيرد، شايد همين دسته از ارزيابى‏هاى موجود، به منبع و پايه‏اى براى برخى ديدگاه‏هاى نادرست در آينده تبديل گردد.

فصل هشتم: نتايج و پيشنهادها

در اين فصل، تلاش كرده‏ايم تا چكيده‏اى از دستاوردهاى فصل‏هاى گذشته را پيش ديد نهيم، به گونه‏اى كه بتواند نمايى فراگير و كلّى از اين پژوهش باشد. همچنين پيشنهادهايى علمى نيز براى ديگر پژوهشيان، مطرح شده است كه عمدتاً در بر دارنده محورهايى است كه به جهت تنگى مجال يا محدوديت رسالت اين نوشتار، بدانها نپرداخته‏ايم.

دو نكته‏

الف - در موارد بسيار اندك، از دو چاپ مختلف يك كتاب، بهره گرفته‏ايم. از اين رو، در فهرست منابع، ضمن آوردن مشخّصات كامل كتاب‏شناسى هر يك، يادآور شده‏ايم كه در غالب موارد، از كدام يك استفاده كرده‏ايم.
ب - پژوهش در باره مكتب حلّه، در آغاز راه است و هنوز دانشمندانى هستند كه انديشه‏هاى حديثى آنان به طور همه‏جانبه بررسى نشده است يا بدان جهت كه مانند ابن عتائقى - كه از دانشمندان نقّاد اين مكتب نيز به شمار مى‏رود - تا كنون ناشناخته مانده‏اند؛ امّا انديشه‏هاى آنها جاى بررسى بيشتر و دقيق‏تر دارد و يا از آن رو كه همانند ابن فهد حلّى، غالب نگاشته‏هاى آنان - و بيشتر نيز به شكل نسخه‏هاى خطّى كمياب - همچنان در پستوى كتاب‏خانه‏ها غبارآلود گشته‏اند و از دسترس اهل فن، دور مانده‏اند.
اميد آن كه اين سياهه، توانسته باشد راه را براى تدقيق بيشتر و تحليل‏هاى درست‏تر بگشايد.