مي‌‌شمردند و حتي به استناد عقل، در اعتبار يا ظهور روايات تصرّف مي‌‌کردند. گروه ديگر، «اصحاب رأي» بود که به خلاف اهل سنت، در ميان شيعه بسيار کم‌شمار بودند. در برابر اين دو گروه، «اصحاب حديث» قرار داشتند که تنها به روايات استناد مي‌‌کردند. شيخ مفيد (م ۴۱۳ ق) که خود متکلّم بوده، گاهي آنان را با عنوان «رواة الحديث والآثار» ^۱و در مواردي با تعبير «أصحابنا المتعلّقين بالأخبار» ياد مي‌کند. ^۲وي کتابي هم در ردّ آنان نوشته بوده که هرچند امروزه در دسترس نيست، نامي که از آن به جا مانده، شايان توجه است: مقابس الأنوار في الردّ علي أهل الأخبار. ^۳ترکيب «أهل الأخبار» را مي‌‌توان به معناي «اخباريه» و در حوزه معناييِ «اصحاب حديث» دانست.
نمونه‌اي از «اخباري» بدين معنا، يک و نيم قرن پس از شيخ مفيد، در ملل و نحل محمّد بن عبد الکريم شهرستاني (م ۵۴۸ ق) به چشم مي‌‌خورد. وي هنگام بحث در باره اثناعشريه، مي‌نويسد:
بين اخباريان از اماميه و کلاميه آن‌ها، تخالف به سر حدّ مقاتله و شمشير رسيد و مخالفت به تکفير انجاميد. ^۴
اما چرا شهرستاني از اين تعبير استفاده مي‌‌کند؟ آيا او خود آن را ابداع کرده يا چنين کاربردي، قبل از وي مطرح بوده و او فقط ناقل فرهنگ زمان خويش است؟ در اين باره، گزارش قاطعي در دست نيست؛ ولي به قرينه عباراتي چون آنچه از مفيد نقل شد، پيداست که زمينه قبلي داشته است. در همان قرن يکي از انديشمندان معروف شيعه، عبد الجليل قزويني رازي (م بعد از ۵۶۰ ه) که شيعه‌اي اصولي بوده، در کتاب نامور خود، نقض (تأليف‌شده در حدود ۵۶۰ ق)، بارها دو اصطلاح «اخباريه» و «اخباري» را براي ياد کردن از اصحاب حديث به کار برده است. ^۵وي در باره حضور اخباريه در آن دوران مي‌گويد:

امتثال نمودم و به تأليف الفوائد المدنية موفّق شده[ام، که اين کتاب] به مطالعه شريف ايشان مشرّف شد، پس تحسينِ اين تأليف کردند و ثنا بر مؤلّفش گفتند. ^۱
با اين همه، برخي در دايره ارشادات ميرزا محمّد و اين که آيا در حدّ تشويق به آموزش حديث بوده يا نکات بنياديني هم به وي آموخته، تشکيک کرده‌اند، گرايش استاد را نيز غير اخباري مي‌دانند و حتي انتساب دانش‌نامه شاهي را به محمدامين نمي‌پذيرند. ^۲ولي افزون بر اين که عدّه‌اي از معاصران محمّد امين، ^۳همچون شيخ حرّ عاملي و ميرزا عبد الله اصفهاني، ^۴دانش‌نامه شاهي را از کتب او شمرده‌اند، خود ملا محمّد امين استرآبادي در کتاب الفوائد المدنية نيز همين مطلب را گفته که: «استادم ميرزا محمّد، مرا در اين طريقه تشويق و تحسين کرده است». ^۵به هر حال، نمي‌توان انکار کرد که بعضي از علما به‌ويژه ميرزا محمّد استرآبادي، با راه‌نمايي و شاگردپروري، زمينه‌ساز توجه به روش اخباري بوده‌اند و او محمّد امين را به اين طريقه تشويق کرده است، تا جايي که برخي، ميرزا محمّد را مؤسّس حقيقيِ اخباريگري مي‌دانند. ^۶

۵. اصحاب حديث يا محدّثان

چنان که گذشت، يکي از دسته‌بندي‌هاي شناخته‌شده ميان عالمان شيعه در سده‌هاي سوم و چهارم ـ که در ميان اهل سنّت نيز با تعاريفي مشابه، به کار مي‌‌رفت ^۷ـ ، بر اساس اختلاف در منبع معرفت و شيوه استدلال در مسائل ديني بوده است. «متکلّمان» يا «کلاميه»، گروهي بودند که در مباحث اعتقادي، دلايل عقلي را معتبر