رويکردهاي رايج در ميان مجتهدان پيش از خود، در شمار زمينه‌سازان انتقاد از اجتهاد و بازگشت به حديث‌گرايي، جاي گرفتند. شهيد ثاني (۹۱۱ ـ ۹۶۶ ق) تقليد از مجتهدانِ درگذشته را جايز نمي‌دانست و به ويژه در رساله‌اي خاصّ اين موضوع، فقهاي شيعه را به خاطر تقليد از پيشينيان، ملامت کرد. مقدّس اردبيلي (م ۹۹۳ ق) هم که مشخّصه کار او، اتّکا بر فکر و اجتهاد تحليلي و تدقيقي بدون توجه به آراي پيشينيان بود، در مواردي که اقوال فقهاي پيشين با برخي از روايات مخالفت داشت، ترديدي در ردّ نظرات آنان به خود راه نمي‌داد. شاگردان او مانند سيّد محمّد عاملي صاحب مدارک (۹۴۶ ـ ۱۰۰۹ ق) و شيخ حسن صاحب معالم (۹۵۹ ـ ۱۰۱۱ ق) نيز از همين روش پيروي کردند و بعضي از آراي متأخّران را که با قدما مخالفت داشت، ردّ کردند. چنين رويکردهايي، از يک سو، آمادگيِ لازم را براي بازخوانيِ نقّادانه آثار فقهاي متأخّر را فراهم مي‌‌کرد و از ديگر سو، زمينه‌ساز گرايش به آراي قدما بود. ^۱چنان که عبد النبي سعد جزايري (م ۱۰۲۱ ق)، از شاگردان صاحب مدارک، با تأليف کتاب الإقتصاد في شرح الارشاد در سال ۱۰۱۵ ق، نه برخي فتاوا، که اصل روش مکتب اصولي را به انتقاد گرفت. ^۲
اجتهاد به دلايلي همچون دارا بودن جنبه عقلي‌ قوي و سابقه‌اي متهم به منشأ سني، در معرض انتقادت تندي بود؛ هم به لحاظ تشابهات لفظي و حتي محتوايي، و هم به استناد پيشينه‌اش در تاريخ اسلام، آمادگي آن را داشت که يکي از ساخته‌هاي انحرافي عامّه براي رويارويي با اهل بيت عليهم السلام معرفي شود. ^۳يکي از نشانه‌هاي اين مطلب، همين است که خود اخباريان؛ به ويژه در آغاز پيدايش اين مکتب، بر «غير شيعي» بودن شيوه اجتهاد تأکيد مي‌کردند و هم‌کيشانِ شيعه خود را به دليل استفاده از اين شيوه، به «پيروي کورکورانه يا تأثير پذيري از اهل سنت» متهم مي‌ساختند. ^۴محمّد امين استرآبادي معتقد بود «اصحاب ائمه طاهرين، همگي طريقه

هرچند تأثيرپذيري اخباريان از اين جريان، به يکي از بزرگان شيعه نسبت داده شده، ^۱هيچ دليلي براي پذيرش آن نداريم و به نظر نمي‌‌رسد که به استناد همين شباهت، بتوان آن را پذيرفت. ^۲افزون بر اين که اين فلسفه، مبتني بر ردّ هر علّت غير تجربي و ماورايي است. اين کجا و اعتماد فراوان بر نصوصي که بدون مبدأ وحياني، هيچ اعتباري ندارند؟! اين جا عقل ناچيز شمرده مي‌‌شود تا در برابر غيب کرنش کند؛ آن جا عقل بيش از حد کارآ پنداشته مي‌‌شود تا از غيب بي‌نياز شود و حتي انکارش کند!

پنج. انتقاداتي از رويکردهاي اجتهادي

تاريخ فکر در همه جوامع، حاکي از پيمودن راه آزمون و خطا براي رسيدن به نوعي تکامل و هم‌انديشي است. چندي که از غلبه رويکردي گذشت، اشتباهاتش آشکار مي‌‌گردد و باد انتقاد بر آن مي‌‌وزد تا بشر گامي به جلو گذاشته باشد. ولي اگر در عرصه‌اي زياده‌روي‌ يا سوء استفاده شده باشد، واکنش‌ها نيز تندتر است؛ چندآن که برخي را به موضع تفريط و واپس‌گرايي مي‌‌کشاند. ^۳با گذشت دو قرن از سيطره مکتب حلّه بر فقه شيعه، وقت آن فرا رسيده بود که پيرايه‌هايش زدوده شود.
در همان اوايل قرن دهم که برخي از فقها، گام‌هايي در جهت احياي مکتب اهل حديث بر مي‌‌داشتند، ^۴گروهي از بزرگان مکتب اجتهاد نيز با انتقاد از برخي