جريان‌هايي به هر حال، متضمّن نقدي بر گزاره‌هاي ديني رايج هستند و راهکار اغلبشان نيز رجوع به متن اوليه دين است. افزون بر عوامل پيش‌گفته، تأکيد بر گرايش به احاديث و انتقاد شديد از نقش عقل، واکنشي به برخي از رويکردهاي ديني هم بود. دست کم در حوزه فقه، نبايد از يکه‌تازي‌هاي مکتب حلّه چشم پوشيد؛ ^۱چنان که محمّد امين استرآبادي که طعن و بدگويي به اهل اجتهاد را آغازيد و مجتهدان را به شکلي زننده، سرزنش مي‌‌کرد، اتهام آنان را «تخريب دين» مي‌‌دانست. ^۲دسته‌بندي‌ احاديث با روش‌هاي جديد، بخش چشمگيري از ميراث ديني شيعه را بي‌اعتبار کرده بود. استدلالات عقلي و بهره‌گيري عالمان از روش‌هاي نو براي تفسير دين، مشکلات کلان را حل نکرده بود و سودي هم جز تشديد اختلافات و افزايش سردرگمي‌ها نداشت. نيز گمان بر اين بود که مکتب حلّه، روش‌ها و رويکردهايي را از اهل سنت فرا گرفته‌اند. پس مي‌‌بايست به سرچشمه باز گشت. بر اين مبنا، جريان اخباريگري را مي‌‌توان واکنشي شمرد که براي رسيدن به چهره خالصي از دين، در پيِ احياگري و بازانديشي ديني بوده است. ^۳
در پيِ گرايش به بازانديشي ديني، امواج نص‌گرايي به راه افتاد. اين جريان، نه فقط در فقه، که در تفسير و عقايد و ديگر حوزه‌ها نيز پديد آمد و نگارش آثاري مبتني بر حديث، رواج يافت. ^۴اخباريگري نيز که چهره کامل و سامان‌يافته اين موج بود، رويکردي فراگير در حوزه معرفت ديني بوده و نبايد آن را تنها «مکتبي فقهي»

نيست. در ميان آثار به جا مانده او، چه در عنوان و چه در محتوا، تصريحات و دلالت‌هاي روشني بر مسلک اجتهاد پيداست و از اين رو، وي را يکي از مجتهدان اماميه شمرده‌اند. ^۱تنها چيزي که مي‌توان گفت، درجه ميانه‌اي از اخبارگرايي است که آيت الله مرعشي نجفي، از آن به «مذاقي متوسط بين اصوليه و اخباريه» ياد کرده است. ^۲گرچه بر اساس قواعد تحليل تاريخي، حتي بر فرض که او اخباري خالص بوده باشد، برجسته کردن نقش يک نفر در چنين پديده‌هاي بزرگي، پذيرفتني نيست. ^۳

چهار. موج بازانديشي و نص‌گرايي در جهان اسلام

سده هشتم و نهم هجري را بايد دوره جريان‌ها و تحوّلات مهمّ فکري و اعتقادي جهان اسلام به شمار آورد؛ جريان‌هايي که هر کدام مدّعي نوعي احياگري و بازانديشي ديني بودند. تشديد نص‌گرايي، واکنشي بود که همزمان در ميان شيعيان و اهل سنت پديدار شده بود. ^۴پيدايش سلفي‌گري در ميان اهل سنّت، ^۵و گسترش شگفت‌انگيز تصوّف در اين دو سده، در همين فضا بايد بررسي شوند. چنين