نص‌گرايي را واکنشي به گرايش‌هاي صوفيانه شمرد، و هم مي‌توان آن را از پيامدهاي رواج تصوّف دانست. ^۱
نقش ديگر تصوّف در زمينه‌سازي براي مکتب اخباري، مربوط به شيوه استفاده از حديث است. اوّلاً: بايد بدانيم که صوفيه همان گونه که نسبت به مذاهب بي‌قيد بودند، در نقل حديث نيز تساهل روا مي‌داشتند و آثار عرفاني صوفيان، پر از احاديث مرسله‌اي است که هيچ سندي برايشان ذکر نشده است. ثانياً: سيد حيدر آملي نيز مسلک تصوّف را پي مي‌گرفت و از آن جا ‌که مجتهدي امامي بود، احاديث بي‌سندِ فراواني از اخبار اهل سنت، از طريق آثار عرفاني‌ او به درون آثار شيعي راه يافت. ابن ابي جمهور اَحسايي (زنده در ۹۰۱ ق) نيز در کتاب عوالي اللئالي، گويا به پيروي از سيد حيدر آملي، همين شيوه را پيش گرفت و احاديث پُر شماري را از روايات سني به مجامع حديثي شيعه راه داد. روشن است که چنين جرياني، خيزش گروهي از عالمان و فقيهان علاقه‌مندان به حديث را در پي داشته باشد. ^۲اما ابن ابي جمهور را از يک جهت نيز بايد در ميان خط‌شکنان يورش اخباريگري به شمار آورد؛ زيرا تساهل او در نقل احاديث ضعيف السند و پرهيز از ذکر سند، به پشتوانه جايگاه علمي‌اش در ميان فقيهان شيعه، زمينه‌ساز يا مروّج نوعي نص‌گرايي شد. اين ويژگي را بايد از مشترکات او و اخباريان شمرد.
البته در باره ابن ابي جمهور احسايي، سخن بسيار گفته شده و برخي او را صاحب رساله‌اي با عنوان العمل بأخبار أصحابنا، دانسته‌اند و از اين طريق، مدعي‌اند که در هموار کردن راه براي پيدايش و پويش اخباريگري، نقش مهمّي داشته است. ^۳هرچند تمايل او به صوفي‌گري، نشان مي‌دهد که مرام او تا اندازه‌اي، هم‌افق با اخباريان است؛ در مجموع هيچ دليل استواري بر گرايش اخباري او، در دست

توجه به نصوص ديني است. نقش حديث در بازسازي ماهيت‌ شيعه، باعث بالا رفتن ارزش حديث در نگاه شاهان صفوي و عالمان ديني مي‌شد.

سه. نفوذ تصوّف

در شمار پديده‌هايي که زمينه‌ساز نص‌گرايي در اين دوره بوده‌اند، از گسترش تصوّف در سرزمين‌هاي اسلامي و ايجاد علاقه‌اي عمومي به گرايش‌هاي صوفيانه نيز بايد نام برد. ^۱اين موج پيوندِ تشيّع و تصوّف که از سده هشتم و با نقش بي‌بديل فقيهي امامي به نام سيد حيدر آملي آشکار شده بود، ديگر خطرساز مي‌‌نمود؛ ^۲هم از ديد فقيهان و عالمان ديني و هم براي شاهان صفوي. به ويژه در سده‌هاي نهم و دهم که در صوفيان ميل به قدرت نيز پيدا شده بود و براي رسيدن به هدف، بر دامنه و حجم فعاليت‌هاي خود بسيار افزودند. از يک سو، تصوّف مي‌کوشيد تا به جاي عقل و استدلال، تأويل و اشراق را جاي‌گزين کند و اخباريگري در پيِ نشاندن نص به جاي آن بود. پس هر دو، در مبارزه با عقل همسو بوده‌اند. ^۳
اما از سوي ديگر، عالمان شيعه براي دفع خطري که از ناحيه تصوّف حس مي‌کردند، نيازمند پرداختنِ بيش از پيش به احاديث بودند؛ مگر مي‌توان در برابر کسي که عقل را مرجع انديشه نمي‌داند، استدلال عقلي آورد؟ پس براي يافتن پاسخي از جنس مستندات صوفيان، چاره‌اي جز استفاده از احاديث نبود. اين ناگريزي، مي‌توانست دامان مخالفان اخباريگري را نيز بگيرد. ^۴ پس هم مي‌توان