گرايش افراطي به نصّ اخبار. ^۱ از يک سو النقض علي ابن الجنيد في اجتهاد الرأي را در مخالفت با استادش نوشت ^۲و از سوي ديگر، مقابس الأنوار في الردّ علي أهل الأخبار را در ردّ انديشه اصحاب حديث نوشت. ^۳
پس از مفيد، شاگردش سيد مرتضي (۳۵۵ ـ ۴۳۶ ق) نيز در تأليفات خود، به سختي بر اهل حديث هجوم آورد و محدّثين قم را به فساد عقيده و انحراف متهم ساخت. ^۴يکي از مهم‌ترين اشکالاتي که بر اصحاب حديث گرفته مي‌‌شد، اعتماد به اخبار و احاديثي بود که صدورشان قطعي نيست و اعتبار ندارند. و خبر واحد در ديدگاه مفيد و سيد مرتضي، چنين وضعي داشت. ^۵بعدها اين ديدگاه، تندروي شناخته شد و شيخ طوسي (۳۸۵ ـ ۴۶۰ ق) ديگر شاگرد مفيد، شيوه استاد را پي گرفت. ^۶وي که با بهره بردن از هر دو مکتب حديثي و کلامي شيعه، به مباني و شيوه‌هاي جديدي رسيده بود، حجّيت خبر واحد را پذيرفت. ^۷او با پيمودن اين راه ميانه، بيش از پيش به تقويت اجتهاد و کنار زدن حديث‌گرايي کمک رسانْد. دوره شيخ طوسي را بايد اواخر دوره گذار از حديث‌گرايي به استنباط دانست. ترديد وي در نگارش المبسوط، ^۸گوياي اوضاع و احوال حوزه علمي شيعه در آن دوران است؛ ولي کم کم جو تغيير کرد و غلبه با مجتهدان شد.

نيز از اواخر سده دوم، قم بود. پس از پايان عصر حضور و با طولاني شدن غيبت امام عصر (عجّل الله فرجه)، در حالي بر وظايف عالمان شيعه افزوده شد که آنان ديگر به امام معصوم دسترس نداشتند و نصوص موجود نيز به تنهايي، پاسخگو نبود. هنگامي که دولت‌هاي شيعي چون آل بويه، نخستين بار روي کار آمدند، نيازها و مشکلات نو ديگري نيز پيش ‌‌آمد که براي پاسخگويي به آنها، مي‌‌بايست در همه عرصه‌هاي دين (فقه، تفسير، عقايد، اخلاق و ...)، به معرفتي کامل‌تر رسيد تا بدون نصّ خاص هم بتوان پاسخ برخي مسائل را يافت. روش‌ها و معيارهاي مکتب حديثي قم که گرايش عقلي را چه در حوزه کلام و چه در حوزه فقه نمي‌پذيرفتند، ^۱براي دست‌يابي به اين هدف کفايت نمي‌کرد ^۲و رفته‌ رفته، روي آوردن به روش استنباط و تدوين قواعدي براي يافتن دستور الهي، گريزناپذير مي‌‌نمود.
در سوي ديگر اختلاف نظرها، گرايش متکلّماني قرار داشت که خيلي پيش‌تر و در زمان حضور ائمه، از استدلالات عقلي بهره برده بود. مرکز کلام شيعه، بغداد در قلب عراق بود که از سده دوم، آوردگاه انديشه‌هاي گوناگون به شمار مي‌‌رفت و متکلّمان شيعه ناگزير از رويارويي با مخالفان بودند و از اين رو، آشنايي بيش‌تري با کاربرد عقل داشتند. ^۳به علاوه، متکلّمان در گذراندن شيعيان از بحران غيبت، نقشي بي‌بديل و موفقيت‌آميز بر عهده گرفته بودند ^۴و اعتبار کافي را براي ورود به عرصه فقه نيز داشتند. شيخ مفيد (۳۳۶ ـ ۴۱۳ ق) که رئيس متکلّمان شيعه در عراق بود، با بهره‌مندي از پيشينه کلامي خود و در پيش گرفتنِ راه ميانه‌اي بين ابن جنيد و صدوق، هم با گرايش کم‌رمقي که به رأي و قياس وجود داشت، مبارزه کرد و هم با