از اين روايات و از روايات ديگري که در باره تقيه گذشت و اين كه ائمّه عليهم السلام در جواب يک مسئله پاسخ‌هاي مختلف مي‌دادند، استفاده مي‌شود كه تمام اختلافات، برخاسته از تقيّه است ^۱ تا مانع از اين شوند مذهب آنان در نزد عامّه خوب جلوه نکند و سبب عداوت و دشمني با آنان شود و در نتيجه آنان را به قتل برسانند. ^۲ لذا تشويق مي‌کردند به اخبارشان عمل شود، هرچند در واقع از آنان صادر نشده باشد، چنان كه از امام صادق عليه السلام نقل شده است: کسي که اجر و ثوابي را براي انجام دادن كاري از ما بشوند و آن را انجام دهد، همان پاداش براي اوست، هرچند ما آن سخن را نگفته باشيم: «من سمع شيئاً من الثّواب علي شيء فضعه کان له و إن لم يکن علي ما بلغه». ^۳

نگاه مجتهدان به اختلاف اخبار

از کلمات محقّقان و مجتهدان استفاده مي‌شود: ريشه‌هاي اختلاف اخبار، همان طور که از ناحيه تقيّه است، از ناحيه دسيسه و تزوير بعضي از مغرضان و دشمنان مذهب اهل بيت عليهم السلام و غير اين دو نيز هست. از کلام شيخ مفيد استفاده مي‌شود: اختلاف در احاديث، هم به جهت اخبار مجعول و هم به جهت اخباري بوده که از روي تقيّه صادر شده‌اند. ^۴
از شيخ بهايي نقل شده: احاديث مختلفي که جمع بين آنها ممکن نيست، دلالت دارند که بر پيامبر، دروغ بستند. زنادقه، غلات و خوارج، اين احاديث را جعل کردند، و حکايت شده يكي از آنان، وقتي از ضلالت برگشت، بارها مي‌گفت: ملاحظه کنيد اين احاديث را از چه کسي مي‌گيريد. ما وقتي نظري داشتيم، حديثي را بر طبق آن جعل مي‌کرديم. صغاني، کتابي را به نام الدّرر الملتقط و ابن جوزي کتاب ديگري را به نام الموضوعات در باره احاديث مجعول نوشته‌اند. ^۵

به هر حال، اصحاب ائمّه امر را بر دروغگويان سخت مي‌گرفتند و چه بسا از حد مي‌گذشتند و به صرف تهمت، از او اجتناب مي‌کردند. مثلاً احمد بن محمّد بن عيسي، شيخ القمّيين، احمد بن محمّد بن خالد برقي صاحب المحاسن را به مجرّد اين که قمي‌ها بر او طعن زدند، از برقه قم بيرون کرد و چون بعدها برائت او ظاهر شد، او را برگرداند و وقتي از دنيا رفت، در تشييع جنازه او پابرهنه شرکت کرد تا اظهار کرده باشد آنچه به او نسبت داده‌اند، درست نيست، ^۱ و چنان كه سهل بن زياد را از قم بيرون کردند و از او بيزاري جستند و مردم را از شنيدن از او منع کردند. ^۲
يا محمّد بن حسن بن وليد، عدّه‌اي از رُوات را استثنا کرده از جمله جماعتي که محمّد بن احمد بن يحيي اشعري از آنان نقل کرده است. پس هيچ کس از افرادي که اين دروغگويان را مي‌شناخت، بر احاديث آنان اعتماد نمي‌کرد و در اصول خود نمي‌نوشت، مگر قرائني بر صحّت آنها بوده باشد. ^۳
به علاوه، از بعضي روايات استفاده مي‌شود كه تمام احاديث مکذوب، از احاديث کفر و زندقه و اخبار شگفت‌آور و غير مأنوس بوده است. ^۴
در روايات، خود ائمه عليهم السلام تصريح کرده‌اند: ما اين اختلاف را بين شما شيعيان انداخته‌ايم. از موسي بن جعفر عليه السلام از اختلاف اصحاب ما سؤال شد. حضرت پاسخ داد: من اين کار را کرده‌ام و چنان كه شما بر يک چيز اجتماع کنيد، گردن‌هاي شما زده مي‌شود: «أنا فعلت ذلک بکم لو اجتمعتم علي أمر واحد لاُخذ برقابکم». ^۵
در روايت ديگر، حريز به امام صادق عليه السلام مي‌گويد: هيچ چيزي شديدتر بر من از اختلاف اصحاب ما نيست. حضرت فرمود: اين از ناحيه من است. ^۶
به همين مضمون، روايت موسي بن اشيم از امام صادق عليه السلام است. ^۷