است. ۱ تأليفات فضل، گوناگون و پرشمار بوده ۲ و از همين رو، فتاواي بسياري از وي باقي مانده و در کتاب‌هاي فقهي، نقل شده است و شايد از اين جهت، کمتر کسي از فقيهان شيعه عصر حضور، به پاي او برسد. براي نمونه، کليني در باب ارث، چند فتواي او را نقل مي‌کند. ۳شيخ صدوق نيز در من لا يحضر چندين بار، به نقل فتاواي او پرداخته، سپس در مقام نقد، بر آنها اشکال کرده است. ۴ شيخ طوسي هم فتواي فضل را در باره ميراث مجوسي ذکر کرده است. ۵
تداوم دودستگي در دوران غيبت
نزاع متکلّمان و عقلگرايان با گروه محدّثان و سنّت‌گرايان، همچنان ادامه داشت و در زمان غيبت صغرا و ابتداي غيبت کبرا نيز فقهاي اماميه، دو دسته بوده‌اند. ۶ با اين تفاوت که در اين دوره، اصطلاح «اخباري» يا «اهل اخبار» نيز گهگاه، در کنار «اصحاب حديث» يا «محدّث» به کار مي‌‌رفت. در هر حال، گرايش اهل حديث که شهر قم، مرکز آنان شمرده مي‌‌شد، ۷تا سده پنجم و روزگار شاگردان شيخ مفيد نيز بر مراکز علمي و دينيِ اماميه، غلبه فکري داشت ۸ و حتي بغداد، مرکز گرايش عقلي، را نيز تحت تأثير خويش قرار مي‌‌داد. يکي از مستشرقان معاصر به نام نيومن، در تحليل الکافي، نتيجه گرفته است که کليني بر «عقل» و «امام (نص)»، به يک اندازه تکيه دارد
1.مسألة في إبطال العمل بأخبار الآحاد (رسائل الشريف المرتضي، ج ۳) ص ۳۱۱.
2.نجاشي تأليفات او را در فقه و توحيد و امامت و...، ۱۸۰ عنوان دانسته است (رجال النجاشي، ص ۳۰۷، ش ۸۴۰).
3.الکافي، ج ۷، ص ۹۰، ۹۵، ۹۸، ۱۰۵، ۱۱۶، ۱۲۰، ۱۴۲، ۱۴۵، ۱۴۸، ۱۶۱ و ۱۶۶.
4.کتاب من لا يحضره الفقيه، ج ۴، ص ۲۰۰ ـ ۲۰۲، ۲۰۸، ۲۱۳ و ۲۱۵، ذيل ح۶۷۵ و ۷۰۵ و ۷۰۷.
5.تهذيب الأحکام، ج ۹، ص ۲۵۰، ح ۹۶۴ و ص ۲۵۱، ح ۹۷۰ و ص ۲۵۶، ح ۹۷۰ و ص ۳۳۱، ح ۱۱۹۲ و ص ۳۶۴، ح ۱۲۹۹.
6.إختيار معرفة الرجال، ص ۲۷۹، ش ۴۹۹ و ص ۴۸۷، ش ۹۲۴ و ص ۴۸۹، ش ۹۳۱ و ۹۳۳.
7.الفکر السَلَفي، ص ۱۹۸ ـ ۲۰۱؛ لولوءة البحرين، تحقيق: سيّد محمّد صادق بحر العلوم، ص ۳۷۲.
8.کتاب ماه دين، ش ۴۶ ـ ۴۵، ص ۷۶.
