معلوم مي‌شود افرادي بوده‌اند که اين اصطلاح بر آنان اطلاق مي‌‌شده است. محمّد امين استرآبادي از محمّد بن عبد الکريم شهرستاني (۴۷۹ ـ ۵۴۸ ق) صاحب الملل والنحل نقل مي‌کند که وي وضعيت شيعه را در هنگام تأليف کتاب (سال ۵۲۱ ق)، تحوّل‌يافته مي‌‌داند و مي‌‌گويد:
اماميه در اوّل، بر مذهب امامان خود در اصول بودند؛ ولي به جهت روايات مختلفي که از ائمه آنان رسيده، به مرور زمان، هر گروهي، طريقه‌اي را اختيار کرد؛ برخي از آنان معتزلي و بعضي ديگر «اخباري» شدند. ^۱
وي از عبد الرحمان ايجي (م ۷۵۶ ق) شارح مواقف نيز عبارتي را نقل مي‌کند که همانند سخن شهرستاني است:
اماميه در مرحله اوّل، بر مذهب ائمه خود بودند؛ ولي بعدها متأخّرين آنان منشعب به معتزله و «اخباريه» شدند. ^۲
استرآبادي از کتاب نهاية الاصول علامه حلّي (۶۴۸ ـ ۷۲۶ ق) نيز نقل مي‌کند که در مبحث خبر واحد، مي‌گويد:
اخباريون اماميه در اصول دين و فروع آن، فقط بر اخبار آحادي اعتماد مي‌کنند که از ائمّه معصومين عليهم السلام رسيده است؛ ولي اصوليون اماميه... به خبر واحد اعتماد نمي‌کردند. ^۳
براي اثبات ادّعاي اخباريان، بايد روشن شود که هر يک از دو واژه «اخباري» يا «اخباريه»، در سده‌هاي نخست براي کدام گروه و در چه معنايي به کار مي‌‌رفته است؟ پاسخ اين سؤال، خواهد آمد. ^۴

۲. عقايد همسان

دليل ديگر اخباريان بر ديرينه بودن اين مکتب، اين است که: با بررسي نظرات و عقايد عدّه‌اي از محدّثان سده‌هاي نخست هجري، اين نتيجه به دست مي‌‌آيد که

اخبارياني را که در مخالفت با مجتهدان کوتاهي نمي‌کردند، ادامه‌دهنده راه پيشينيان دانست؛ بلکه چنان که گفته شده، تنها وجه اشتراک بين اين دو گروه، در اين است که همه آنان به اخبار عمل مي‌کنند؛ ولي اخباريگري به صورت مکتبي در مقابل اجتهاد و فقاهت که هم حجّيت ظواهر کتاب و سنت نبوي را نفي کند و هم عقل و اجماع را حجّت نداند و هم اجتهاد و تقليد را حرام بداند، قبل از محمّد امين استرآبادي وجود نداشته و پديده‌اي است که خود استرآبادي آن را به وجود آورده و به حساب متقدّمان گذاشته است. ^۱
شهيد محمّدباقر صدر هم نخست مي‌پذيرد که در زمان گذشته، علمايي بوده‌اند که به متن روايات اکتفا مي‌کردند و علامه حلّي از آنان تعبير به «اخباري» کرده است، و سپس مي‌گويد:
فرق است بين اخباريگري به عنوان يک مسلک و شيوه فقهي ـ که مرحوم استرآبادي مؤسّس آن است ـ ، و بين اخباريگري به عنوان يک مرحله از مراحل رشد فقهي. قبل از تأليف المبسوط توسط شيخ طوسي، فقها به ذکر متن روايات به عنوان حکم مسائل اکتفا مي‌کردند، و از محدوده متن روايات خارج نمي‌شدند، و به حکم فروعاتِ خارج از روايات نمي‌پرداختند؛ اما شيخ طوسي که در المبسوط ^۲ لبه اعتراض‌هايش متوجه همينهاست، پا را از اين فراتر نهاد و به فروعات خارج از روايات نيز پرداخت و آنها را بر قواعد کلي تطبيق کرد. ^۳

دلايل اخباريان بر ديرينگي

اخبارياني چون محمّد امين استرآبادي که مدّعي‌اند مسلک اخباريان، پيشينه کهني تاريخي دارد، به دو دليل تمسّک کرده‌اند:

۱. وجود گروهي همنام

برخي از علماي اهل سنّت و بزرگان شيعه در سده‌هاي پيشين، لفظ «اخباري» را در کتاب‌هاي خود، براي گروهي خاص به کار برده‌اند. به استناد چنين کلماتي،