تلاش در کوشش فراوان فقيه در به دست آوردن ظنّ به حکم شرعي. مراد از ظن، آن ظنّ خاصي است که شرعاً معتبر است، نه غير آن ـ ‌که ظن مطلق است ـ . ^۱
در برابر اين تعريف از مشهور، تعريفي از محقّق حلّي نيز وجود دارد. وي در تعريف اجتهاد مي‌گويد:
بذل الجُهد في استخراج الاحکام الشرعية.^۲
بعضي از بزرگان شيعه، به تعريف مشهور اشکال مي‌کنند و معتقدند كه اين تعريف، هرچند در کلمات اصحاب واقع شده، با اين حال، اصل آن از عامّه ^۳است که ظن را در احکام شرعيه معتبر مي‌دانند؛ ولي اصحاب ما ـ که ظنّ را معتبر نمي‌دانند ـ اين تعريف با آنان سازگاري ندارد، و حتّي اين تعريف، با مسلک اهل سنّت هم مناقشه دارد؛ زيرا آنان نيز دليل در احکام شرعيه را منحصر در ظن نمي‌دانند و صحيح، آن است که در تعريف اجتهاد بگوييم: «تحصيل الحجّة علي الحکم الشرعي». ^۴
به هر حال، اجتهاد گاهي به قوّه و ملکه‌اي که فقيه دارد هم اطلاق مي‌شود. شهيد ثاني مي‌گويد:
اجتهاد در شرع، گاهي اطلاق بر ملکه و قوّه‌اي مي‌شود که صاحب آن، قدرت پيدا مي‌کند احکام شرعيه را از ادّله تفصيلي آن، استنباط کند؛ و گاهي هم بر نفس استنباط و استدلال اطلاق مي‌شود. ^۵

اجتهاد و حکم شرعي

اکثر اماميه، وجوب تفقّه و اجتهاد را واجب کفايي مي‌دانند. ^۶اين وجوب کفايي، از آيه شريف (فَلَوْلاَ نَفَرَ مِن کلِّ فِرْقَة مِّنْهُمْ طَائفَةٌ لِّيتَفَقَّهُواْ فِي الدين...) ^۷ استفاده مي‌شود که

يکي از تفاوت‌هاي مهم اخباريان با مجتهدان، در اصل اجتهاد است. به گفته وحيد بهبهاني: مناط فرق بين اخباري و مجتهد، نفس اجتهاد است. کسي که عمل کردن به ظنّ را جايز بداند، مجتهد است و شخصي که عدم جواز را ادّعا کند و بگويد كه عمل بايد از روي علم و يقين باشد، اخباري است. ^۱
شيخ حرّ عاملي، اجتهاد و استنباط را از بزرگ‌ترين مهمّات مي‌داند؛ چراکه تمام احکام شرع، بر آن بنا نهاده مي‌شود. ^۲ قبل از آن ‌که به ادّله اخباريان و مجتهدان پرداخته شود، مناسب است كه معناي اجتهاد را از نظر لغوي، اصطلاح فقها، حکم شرعي اجتهاد، و محل نزاع و اختلاف بين طرفين بيان کنيم و سپس به ادلّه آنان بپردازيم.

اجتهاد از نظر لغت

ابن اثير مي‌گويد:
الاجتهاد بذل الجُهد في طلب الأمر.^۳
اجتهاد، نهايت سعي و کوشش در طلب امري از امور است.
از عايشه نقل شده كه پيامبر خدا صلي الله عليه و آله در دهه آخر ماه رمضان، نهايت کوشش خود را در عبادت مي‌کرد که در غير آن دهه چنين نبود:
کان رسول الله يجتهد في العشر الاواخر ما لا يجتهد في غيره.^۴ در اين جا اجتهاد به معناي لغوي آن به كار رفته است.

اجتهاد در اصطلاح

فقها براي اجتهاد، تعاريفي بيان کرده‌اند، از جمله گفته‌اند:
استفراغ الوسع من الفقيه في تحصيل الظنّ بحکم شرعي. ^۵