سفهاي آنان را تجويز کنند و عقلاي آنان را از تدبّر در اموري که نمي‌فهمند، منع نمايند. و نيز نديده‌ايم بگويند که کلام و فکر، منحصر در چيزي است که آن چيز را همه مردم (از عامّه و خاصّه) مي‌فهمند؛ زيرا اين، باعث ابطال همه علوم مي‌شود. ^۱
قرآن کريم هم مطلقاً استفاده از علم کلام را نهي نکرده است؛ بلکه جدال و مناظره را دو قسم مي‌کند: جدال باطل ـ که در آيات ^۲ و رواياتي ^۳از آن نهي شده ـ ؛ جدال حقّ ـ که به آن امر شده و دلپسند و مطلوب است ـ . ^۴
عدّه‌اي از اصحاب ائمّه عليهم السلام هم در هر عصري، اعمال فکر و نظر و مجادله داشته‌اند و به امر و تشويق آنان، گروهي، با مخالفان مناظره مي‌کردند ^۵كه چند نمونه از آنها را بيان مي‌کنيم:
۱. امام صادق عليه السلام بارها به عبد الرحمان بن حجّاج فرمود:
با اهل مدنيه مناظره کن که من دوست دارم در رجال شيعه، مثل تو ديده شوند. ^۶
۲. امام موسي بن جعفر عليه السلام به محمّد بن حکيم دستور مي‌دهد که در مسجد پيامبر خدا صلي الله عليه و آله در مدينه بنشيند و با مردم مناظره كند (حتي نسبت به پيغمبر صلي الله عليه و آله). هنگامي كه امام عليه السلام از مسجد باز مي‌گشت، به او مي‌فرمود: «تو به آنان چه گفتي؟ و مردم به تو چه گفتند؟» و امام عليه السلام از مخاصمه او با مردم، راضي بود. ^۷
۳. در روايت ديگر، وقتي اسمي از اصحاب کلام (از جمله محمّد بن حکيم) بُرده شد، امام كاظم عليه السلام فرمود: «او را راحت بگذاريد». ^۸در روايت سومي نيز، امام عليه السلام به او امر مي‌کند كه در باره امامت با مردم صحبت کند و حق را آشکار كند و گم‌راهيِ آنان را گوشزد نمايد. ^۹

پيامبر صلي الله عليه و آله و تمام مؤمنان است به اين که: مجادله شما با يهود و نصارا، بايد به حق باشد؛ ^۱کلامي که مشتمل بر تنبيه آيات و حجّت‌هاي الهي باشد و از هر جهت ، هم عقل‌پسند و هم مورد طبع انساني.
بنا بر اين، اگر مجادله در هر حال قبيح بود، خداوند نمي‌فرمود: «الا بالّتي هي أحسن» و به پيغمبرش امر به جدال احسن نمي‌کرد، و پيامبر خدا ^۲ هم با يهود و نصارا و دهريان و ثنويان و مشرکان عرب، مناظره نمي‌کرد! پس مجادله حسن و خوب هم داريم که مي‌گويد: مجادله شما احسن در حسن باشد. ^۳
امير مؤمنان علي عليه السلام در خطبه‌ها و احتجاجاتش در امر خلافت (بويژه در سقيفه، شورا، جمل) و احتجاج‌هايش بر معاويه و خوارج و... از علم کلام استفاده کرده است. حضرت زهرا عليها السلام و ائمّه معصوم عليهم السلام نيز احتجاج به علم کلام داشته‌اند ^۴ که طبرسي در الاحتجاج و علّامه مجلسي در بحار الانوار ^۵ اين موارد را بيان کرده‌اند.
ايمان متوقّف بر تعلّم علم کلام و منطق و غير اينها، از علوم تدوين شده نيست؛ بلکه خود فطرت انساني و تنبيهات شرعي از کتاب و سنّت متواتره يا مشهوره، کفايت مي‌کند. شهيد ثاني در ادامه، احاديثي را در نكوهش متکلّمان و علم کلام نقل مي‌کند. ^۶محمّدامين استرآبادي و شيخ حرّ عاملي نيز کلام شهيد ثاني را به عنوان تأييد مطالب خود بيان مي‌کنند. ^۷

پاسخ متکلّمان به انتقادات اخباريان

حقْ اين است که تقييد فکر انساني با زنجير جمود، خلاف فطرت الهي‌اي است که مردم را بر آن فطرتْ آفريده است، و در هيچ طايفه و اُمّتي نديده‌ايم که اجتماع