بديهي خويش، تنها به کلّيات موضوع معرفت مي‌‌يابد و جزئيات آن را نمي‌فهمد؛ ^۱حالْ آن که احکام شرعي، هم به کلّيات اشيا نظر دارند و هم به جزئيات آن‌ها. احکام شرعي، مجموعه‌اي از امور فرعي و جزئيِ گوناگوني هستند که در يک امر کلّي عقلي گرد نمي‌آيند و بايد تک تک آنها را ملاحظه کرد. ^۲پس دليل عقلي‌اي که مقدّماتش قطعي است و حجّيت دارد، از ادراک احکام شرعي و شناخت فروع فقهي، ناتوان است. و آنچه در فروع فقهي وجود دارد، دليل عقلي‌اي‌ است که مقدّمات ظنّي دارد و نه تنها موجب قطع نيست، که بدون دليل نقلي، حتي اطمينان خاطر نيز نمي‌آورد و نهايت کارکردش فقط افاده ظن است، که دليلي بر حجّيت چنين ظنّي نداريم. حتي به گفته مرحوم مجلسي، اين نوع دليل عقلي در احکام شرعي، حتي افاده ظنّ و وهم نيز نمي‌کند. ^۳
مهم‌ترين دليلي که غالب اخباريان بدان تمسّک کرده‌اند تا اثبات کنند که ما از اين نوع حکم عقلي، قطع و يقين پيدا نمي‌کنيم، اختلاف عقلا و حتي دانشمندان علوم مختلف در موضوعات گوناگون است؛ با اين که مستند همه آنان، همين نوع دلايل عقلي بوده است. ^۴سيد نعمة الله جزايري مي‌گويد:
هيچ دليل عقلي‌اي را نمي‌بينيد که مورد قبول همه عقلا باشد. حتي نسبت به واجب الوجود نيز چنين دليلي را پيدا نمي‌کنيد؛ چراکه همه دلايلي که [متکلّمان] ذکر کرده‌اند، مبتني بر ابطال تسلسل است، و اين هم خالي از حرف و حديث نيست. پس وقتي براي اين مطلب مهمّ، دليلي نداريم که مورد اتّفاق همه عقلا باشد، حالِ ادلّه ديگري که بر مسائل فقهي و غير فقهي اقامه شده، مشخّص و روشن مي‌شود. ^۵

بـودن او، و نيز مواردي که عقل خطا را از صواب باز مي‌‌شناسد و جدا مي‌کنـد ـ ، مي‌‌گويد:
ما نصوص بسياري طبق اين ادراکات عقل داريم و شکّي در حجّيت آن‌ها نيست. ^۱

۲. گريز از دور

حرّ عاملي، دليل عقلي بر حجّيت کتاب و سنت را نيز حجّت مي‌‌داند؛ چراکه اگر بخواهيم با خود کتاب و سنت حجّيت اين دو را اثبات کنيم دور لازم مي‌آيد. ^۲

۳. تمجيد از عقل در روايات

به اعتقاد اخباريان، رواياتي که از عقل تعريف و تمجيد مي‌کند، دلالت دارد که مقدّمات عقلي قطعي و يقيني، حجّيت دارد. ^۳و از اکثر آن آيات و روايات، همين عقلي اراده شده که از آن، بتوان به علم و يقين دست يافت. ^۴

دلايل بي‌اعتباري عقل در احکام شرعي

بر اساس آنچه گذشت، روشن است که احکام شرعي، در دسترس ادراکات قطعي عقل قرار نمي‌گيرند و هيچ يک از احکام اعتباري شارع را نمي‌توان با يک دليل عقلي بديهي ـ و به تعبير اخباريان، فطري ـ به دست آورد. اخباريان براي اثبات اين مطلب، به چند دليل تمسّک کرده‌اند.

۱. ناتواني عقل از پي بردن به حکم شرعي

به اعتقاد اخباريان، آنچه حجّيت دارد (عقل قطعي)، راهي به احکام شرعي ندارد؛ و آنچه در احکام شرعي قابل طرح است (عقل غير قطعي)، حجّيت ندارد. پس با عقل نمي‌توان به احکام شرعي دست يافت. توضيحْ اين که: انسان به واسطه عقل